Taalɩyɔm

Pɩlɩɩna Wikipediya

Taalɩyɔm kɛ kpɛlɩ kpɛlɛkʊʊ tɛ pʊtʊ weyi ɛ-ñʊʊ mayaɣ kɔyɔ 81 nɛ yʊsaɣ ñɩŋa yɔ Tl. Ɛ-tɛ caɣyɛ lone kɔyɔ 13 pʊtʊnaa pɩlʊʊ kpata yɔɔ nɛ ɖɔɖɔ lɛ ɛwɛɛ mɛfɛyɩ ñɩm waa nɩɣlɩm pʊtʊnaa taa. Ɛnglɩsɩ kpɛlɩ kpɛlɛkɩyʊ William Crookes nana-ɩ pɩnaɣ 1861 kɛ Aŋglɩtɛɛrɩ ɛjaɖɛ taa alɩwaatʊ ndʊ ɛkpɛlɛkaɣ pɩtɩŋna mʊntʊsʊʊ weluu kɛ mʊntʊsʊʊ ŋgʊ sɛlɛnɩyɔm saɣ miŋ lɛ panaɣ-kʊ yɔ.

Claude Auguste Lamy kɛna kajalaɣ tʊ weyi ɛlɛyɩ-ɩ lɩzɩɣ eyeke yɔ pɩnaɣ kʊyʊmaɣ ŋga ka-taa Lille tɛtʊ taa. Ɛ-hɩɖɛ taalɩyɔm, latɛŋ lɛɣtʊ taa lɛ ɖɩlɩna krɛkɩ kʊnʊŋ taa θαλλός thallos (kʊhɔhɔʊ) pɩlɩna mʊntʊsʊʊ cɛŋga ŋga kalɩɣ kɛsɛɣ tɩŋ hatʊ kpɛdɩŋ nɛ kañɩlɩsɩɣ yɔ (hɩɖɛ kʊyʊmɖɩyɛ nɖɩ ɖɩlɩɩ anasaayɩ taa mbʊ ɖɔɖɔ se thalle (pʊ-tɔbʊʊ se piliŋga ŋga tɩŋ hatʊ kpɛdɩŋ yɔ. Pɩkɛ ñɩɣlɩm pʊtʊ weyi ɛwɛ kpʊzɩyɛɛ, ɛhɔŋ nɛ ɛcaɣ ɖɔfɩɩ (pɛsɛtɩ-ɩ nɛ saɣ) ɛwɛ ɖɔɖɔ ɛzɩ pʊlɔŋ nɛ ɛmʊkɩ ɖɔɖɔ ɛnʊ yee peyeba-ɩ helim taa kɔyɔ. Taalɩyɔm ɖɔɖɔ ɛzɩ ɛ-cɔlɔ ñɩmba kpɛyɛɛ, mɛrɩkɩrɩpɩlɔmbɩ, pɛkɛ ñɩɣlɩm yuŋ mba nɛ pacaɣ sɔtʊ piŋ.

Pana taalɩyɔm pʊtʊnaa nabɛyɛ ñɩtʊ yɔɔ kɔɔ taa nɛ paalakaɣ-ɩ nɛ tʊmɩyɛ nɛ pakʊna yuŋ. Ɛkɛ sɔtʊ kɔɔ piŋ nɛ ɛkʊʊ ɛyaa. Papɩsɩ-ɩ mʊlʊm lɛ yee ntukina-ɩ kpa pɩlakɩ kaɖɛ siŋ. Taalɩyɔm palakɩ-ɩ nɛ tʊmɩyɛ ñɩtʊ yɔɔ yaa pakʊna yuŋ mbʊ lɛ, papazɩ ɛ-tɔm seu pɩkpaɣna alɩwaatʊ ndʊ panaa se ɛkʊʊ ɛyaa yɔ.

Pʊtʊ ɛnʊ William Bechtel ɛɛkɛ SDDECE ŋgbɛyɛ taa ɛyʊ kaalabɩna kaakpaɣ se ɛkʊna Kameruni sɔɔja Félix Moumié kɛ Zeenɛɛvɩ tɛtʊ taa pɩnaɣ 1960. Ɛyʊ etosi toyi pʊtʊ ɛnʊ ɛ-soɖabi taa, kɛlɛ Moumié kɔma lɛ ɛtapazɩna ñɔʊ sʊlʊm se pɩcɔ ɛtɔɔ ɛ-tɔɔnaɣ mbʊ pʊyɔɔ yɔ pɩtaa fɛyɩ liu, kɛlɛ pɩɩcakɩ ɛyʊ ɛnʊ kɛlɛ ɛɖaɣnɩ pɩyʊʊ nabʊlɛ ɖeɖe ɛ-tɔɔnaɣ taa. Moumié tɔɔ tɔɔnaɣ ɛtɛ lɛ ɛtɔŋ se ɖɩtaa yebi-wɛ nɛ pa-sʊlʊm kɛlɛ ɛkpaɣ sʊlʊm nɛ ɛñʊʊ, pɩlaba tam nabʊlɛ sɔtʊ ɛ-taa, peeɖe ɛna se paɖʊ-ɩ kɔɔ.