Tɩtanɩyɔm

Pɩlɩɩna Wikipediya
(Papɩsɩna-kɛ nɛ ɖooo Tɩtanɩ)

Tɩtanɩyɔm kɛ kpɛlɩ kpɛlɛkʊʊ tɛ pʊtʊ weyi ɛ-ñʊʊ mayaɣ kɔyɔ 22 nɛ yusaɣ ñɩŋa yɔ Ti. Ɛkɛ ñɩɣlɩm ɖɛzɩɣ wonuu ŋgʊ kɩfɛyɩ yuŋ yɔ, kɩwɛ tɛyɩŋ, pɩkɛ ñɩɣlɩm wonuu kʊhʊlʊmʊʊ nɛ kɩɩmʊʊ kalɩkɔdaɣ. Palakɩ tɩtanɩyɔm nɛ tʊmɩyɛ kpɛndʊʊ wondu ndʊ tɩfɛyɩ yuŋ ɛlɛ tɩwɛ tɛyɩŋ yɔ tɩ-taa, nɛ palakɩ ɛ-tɛ ɔkɩsɩzɛnɩ wonuu ɛzɩ kpanjaɣ kʊlʊmʊʊ. Ɛ-tɛ nɛ tɩtanɩyɔm waa egeetiye taa ɛ-nɛ zɩrɩkɔnɩyɔm (Zr), hafɩnɩyɔm (Hf) nɛ ruteriforiniyɔm (Rf) tɛ kiŋ.

Mbʊ tɩtanɩyɔm tɔm kɩlɩ ɖeu tʊma sɔsɔna taa yɔ lɛ se ɛwɛ tɛyɩŋ nɛ ɛɛpʊkɩ nɛ piikpezi-ɩ nɛ miŋ ɛɛñakɩ-ɩ. Tɩtanɩyɔm wɛʊ yɔ, pasɩm-kʊ yɔ pɩtɩŋna layʊ sɔsɔ William Gregor yɔɔ kɩnɛ pɩnaɣ 1791, ɛkɛ ñɩɣlɩm tɛtʊ kpɛlɛkɩyʊ nɛ ɖɔɖɔ Ɛsɔ tɔm suziyʊ ɛzɩ payaʊ se pasɩtɔr yɔ Britaniki ɛjaɖɛ taa. Ɛlɛ ɛtakaɣ se ɛna Helford lɩm pɔɔ taa kañɩŋga kɛ Menachan kɛdɛŋga taa Cornouailles tɛtʊ taa lɛ kɛ ɛlɩza kañɩŋga kɩkpɛdaɣ, nɛ sɔnɔ ŋga payaɣ se ilmenite.

Pɩ-tɛ natʊ tɩwɛ ndɩ nɛ ndʊ Martin Heinrich Klaproth na pɩnaɣ 1795 alɩwaatʊ taa ɛlɛ kaakɛ kpɛlɩ kpɛlɛkɩɣ takɩɣ wɩlɩyʊ Perlɛɛ sukuli kɩtɛzɩɣ taa, nɛ ɛna ɖɔɖɔ ñɩɣlɩm wonuu kʊyʊmʊ ŋgʊ. Ŋgʊ ɛlakaɣ tʊmɩyɛ schörlite kɩsɛmʊʊ yɔɔ, ŋɣu ɖeɖe nɛ sɔnɔ pasɩma-kʊ se pɩkɛ tɩtanɩyɔm wonuu ɖɔɖɔ yɔ, peeɖe ɛtɛzɩna se ñɩɣlɩm tɛtɛɛ wonuu ŋgʊ patatɩɩ sɩmda yɔ kɩkɛ kʊyʊmʊʊ nɛ Gregor ñɩŋʊ. Mbʊ ɛya-ɩ ɛ-hɩɖɛ nɔɔnɔɔ ñɩnɖɛ se tɩtanɩyɔm, palɩzɩɣ-ɖɩ nɛ krɛkɩ kpeeu lɩmaɣza taa. Berzelius lɩzɩna-ɩ eyeke pɩnaɣ 1825 taa.

Sɔɔjɛtʊ hɔɔlʊʊ taa lɛ palakɩ-ɩ nɛ tʊmɩyɛ ɛzɩ yɔɔ kaɖɩɣ wonuu (Amerika ɛjaɖɛ taa ɛsɔdaa lɔɔɖɩyɛ ɖɛnayʊ) ɖenɖe ɛ-tɛ kpɛdɛtʊ nɔmɔʊ nɛ ɛ-tɛ tɛyɩŋ pɩlɩna ɛzɩma ɛɛpʊkɩ yɔ nɛ ɛɛmʊ miŋ taa lɛ pɩkɛ kajalaɣ wazaɣ pɩyʊ piŋ. Etaazuuni ɛjaɖɛ taa peeɖe ɖɔɖɔ papɩza pɩtɩŋna tɩtanɩ ŋgʊ kɩ-yɔɔ pala lɔɔɖa wena afɛyɩ yuŋ yɔ, nɛ tɩtanɩ lɔɔɖa pɔɔyɩŋ kaawɛ tɛyɩŋ nɛ pɩsɩna nɛ pakpakɩɣ ɛyaa ɛsɔdaa lɔɔɖaa wanjaŋ wanjaŋ waa taa.