Ɔkɩsɩzɛnɩ

Pɩlɩɩna Wikipediya

Ɔkɩsɩzɛnɩ kɛ kpɛlɩ kpɛlɛkʊʊ taa pɩyʊ weyi ɛ-ñʊʊ mayaɣ kɔyɔ 8 nɛ yʊsaɣ ñɩŋga yɔ O. Ɛnʊ kɛna nɔɔ ɖɛyʊ salɩkɔzɛnɩ waa kpeɣlʊʊ taa, nɛ nabʊyʊ taa payɣ se ɔkɩsɩzɛnɩ waa hɔɔlʊʊ. Ɛyaa naalɛ ñɩnɩna nɛ pana pʊtʊ ɛnʊ, Sʊyɛdɩ tʊ Carl Wilhelm Scheele kɛ Uppsala tɛtʊ taa pɩnaɣ 1772 nɛ Piritaniki tʊ Joseph Priestley Viltshire tɛtʊ taa pɩnaɣ 1774. Pɛcɛlɛ-ɩ hɩɖɛ mbʊ se ɔkɩsɩzɛnɩ pɩnaɣ 1777 ɛlɛ Antoine Lavoisier Paarii tɛtʊ taa hana hɩɖɛ nɖɩ pɩtɩŋna krɛkɩ kɩbɩnʊʊ kʊnʊŋ yɔɔ se ὀξύς / oxys (cʊlʊ cʊlʊ pʊ-tɔbʊʊ se cɩnɛ se ñɩmɩŋ) nɛ γενής / genês (lʊlʊʊ tɛ).

Ɖɩha heelim taa kiɖe hɔɔlʊʊ kifezuu hɩɖɛ se ɔkɩsɩzɛnɩ, ɛlɛ palɩza hɩɖɛ nɖɩ nɛ tɔmpe naalɛ, palɩzɩ-yɛ nɛ krɛkɩ kʊnʊŋ taa ὀξύς, ñɩmɩŋ nɛ γείνομαι, malʊlʊʊ, mbʊ pʊyɔɔ yɔ wɛtʊ natʊyʊ ndʊ tɩkɩlɩ wɛʊ walaa yɔ kiɖe nɖɩ ɖɩ-taa yɔ (Lavoisier yɔɔdʊʊ ɔkɩsɩzɛnɩ tɔm) taa ñɩmɩŋ wondu ndʊ tɩkpɛndɩɣ tɩ-tɩ wondu lɛɛtʊ. Mbʊ lɛ, ɖɩkaɣ yaʊ ɔkɩsɩzɛnɩ fefeku kiɖe nɖɩ ɖɩ-tɛ kpeɣluu nɛ sɔŋaɣ wondu.

Kpɛlɩ kpɛlɛkʊʊ tɛ kɔtɩɩ kɩɖam weyi ɛ-yʊsʊʊ mayaɣ kɔyɔ O2, keeke taa ɛnʊ payaɣ se ɔkɩsɩzɛnɩ nɛ kpɛlɩ kpɛlɛkʊʊ tɩnaa ya-ɩ se dɩyɔkɩsɩzɛnɩ, ɛ-taa wɛ ɔkɩsɩzɛnɩ tɛ pɩyʊ kɔtɩɩ waa naalɛ, nɛ pɔɖɔkɩ ɖama nɛ tamtʊ. Kedeŋga taa sɔŋaɣ ɛwɛ camɩyɛ kɔyɔ, dɩyɔkɩsɩzɛnɩ kɛ fefeku, kedeŋga taa kɔzɩ kɔzɩ teŋgu cɔlɔ kɩ-tɛ ɖɔʊ maɣna 20,8%.

Sakɩyɛ taa lɛ, keŋga kpeekpe taa ɔkɩsɩzɛnɩ kɛ pʊtʊ naatozo tʊ eyi ɛɖɔ piŋ ɛzɩ HɩdrɔzɛnɩHɛlɩyɔm yɔ, ɛnʊ kɩlɩna tɔyʊ tɛtʊ pɔɔɖɛ taa.

Ɖooo kiɖe tɛɛ lɛ, ɛjaɖɛ taafɛyɩna dɩyɔkɩsɩzɛnɩ. Ɛnɛ ʊnʊyɔ ɛma ɛ-tɩ pɩtɩŋna mʊntʊsʊʊ manaʊ tɛ mbʊ tɩŋ, aɖɔnlɛlɛɛ nɛ ŋñɩɩ cɛkaɣ tɩnaa, pʊtʊnaa pɛnɛ palɩɣ yɔ pɩtalɩ ɛzɩ pɩnzɩ miiliyaarɩ waa 2,8 mbʊ yɔ. Dɩyɔkɩsɩzɛnɩ kʊʊ kpɩna wena atɔsɔɔlɩ heelim yɔ, pa-taa kɔyɔ kajalaɣ pʊtʊna mba palɛɛ lɩɣ ɛjaɖɛ yɔɔ yɔ ɛlɛ kɩwɛɛ wazaɣ siŋ pʊtʊnaa mba pefezuu yɔ pɛ-tɛ, pa-taa kɛlɛ mbʊ payi pɩkɩloɩ ɖɔʊ nɛ pɩwɛna wezuu nɔɔnɔɔ yɔ.