Alɩwaatʊ kɩfatʊ (Période moderne)

Alɩwaatʊ kɩfatʊ yaa wɛɛ kɩfana tɩkpaɣna kɩbɩnjaazɩ wɛɛ ndʊ tɩpaɣzɩna Hɛkʊ nɛ Hɛkʊ Alɩwaatʊ tɛmtʊ cɔlɔ (kpaɣɖʊ 6 ŋtalɩ kpaɣɖʊ 15) ndʊ paɖʊ -tʊ pɩnaɣ 1453 alɩwaatʊ taa yɔ (Kɔnsɩtantɩnɔpɩlɩ tɛ tɔlʊʊ pɩnaɣ) yaa pɩnaɣ 1492 (pɩnaɣ ŋga palɩ Amerika ɛjaɖɛ yɔɔ pɩtɩŋna Christophe Colomb yɔɔ). Pɩtɩŋna Fransɩɩ tɔm kɩbɩndʊʊ kɛdɩyaa cɔlɔ lɛ, pɩtɛ alɩwaatʊ ndʊ tɩzɩna Fransɩɩ tɛ kpɛlɩ lɛɛzɩtʊ pɩnaɣ 1789 (pɩnaɣ ŋga lɛɛzɩtʊ paaza) yaa 1792 (pɩnaɣ ŋga pozusa kajalaɣ ɛjaɖɛ tɔm) nɛ pɩtɩŋgɩ nɔnɔ alɩwaatʊ.

Pʊnɔmɔʊ taa ɖɩpɩzɩɣ ɖɩtɔ se alɩwaatʊ kɩfatʊ ndʊ tɩkɛ hɛzʊ wɛɛ wena a-taa ajɛyɛ kɩfana anɛ asʊ ɖama taa yaa patɩlɩyɛ yɔ ŋgʊ paasɔ a-yɔɔ pɩtalɩ ɛzɩ pɩnzɩ kudokiŋ 20000 mbʊ yɔ. Amerika yaa Kedeŋga kɩfalaɣ nɛ Afrika nɛ Azii yaa ɛjaɖɛ kɩbɩnɖɛ. Pɔyɔɔdʊʊ ɖɔɖɔ ɛjaɖɛ kɩfaɖɛ naɖɩyɛ tɔm alɩwaatʊ ndʊ pakaɣ palɩ Ositralii Kedeŋga yɔɔ yɔ.

Alɩwaatʊ ndʊ tɩɖɛwa yɔ tiposuna alɩwaatʊ kɩfatʊ ndʊ takayasɩ taa kɩbɩnjaazɩ tɔm kɛɖɩyaa ajɛyɛ naayɛ taa ɛzɩ Fransɩɩ ŋgʊ kʊɖʊ tʊka wɛɛ naanza ñɩna, pʊtɔbʊʊ se ɖeɖe nɛ sɔnɔ wɛɛ yaa kpaɣɖʊ. Wɛɛ atacaɣ yem yaa pɛtɛkɛsɩ-yɛ hɔɔlʊʊ nɛ wɛɛ anaa a-taa lɛɛzɩtʊ ɖɔ sakɩyɛ kpem pɩkɩlɩ Wɛɛ kɩfana.

Mbʊ lɛ, pɩtɛ tʊma labʊ sakɩyɛ sakɩyɛ mbʊ pɩna-yɛ keele nɛ awɛ ndɩ ndɩ, mbʊ pʊyɔɔ yɔ yaa pʊtɔbʊʊ se pɩkɛ lɛɛzʊʊ kɩfam tʊma wena akɩlɩ ɖeu yɔ alabʊ alɩwaatʊ nɛ tɔsʊʊ huu ñɩm hiɣ wabɩtʊ ndʊ tɩtafɛyɩ yaa tɩwɛ nimm Wɛɛ kɩfana taa yɔ.

Alɩwaatʊ kɩkɔmtʊ ndʊ nɛ anasaayɩ taawɛna-tʊ takayaɣ taa. Wɩlɩtʊ lɛɛtʊ pɩtɩŋna alɩwaatʊ kɩkɔmtʊ ndʊ (Caama nɛ Ɛnglɩsɩ) wɛ ɖɔɖɔ takayaɣ ŋga kɛtɛmtʊ ɖeɖe. Ɛjaɖɛ sɩm tɛ tɔm kɛtʊʊ paɣtʊ ndʊ tɩlakɩ tʊmɩyɛ alɩwaatʊ ndʊ tɩ-yɔɔ yɔ payaɣ se Canaʊ tɔm kɩfatʊ. Ɛyaa mba yaa takayaasɩ taa tɔm kɛdɩya mba ɖɩyaɣ se kɩfama (pɩfɛyɩ se pɛkpɛndɩ-wɛ ñɩlɩ ñɩlɩ wonduu laɖaa nɛ takayaasɩ mayaa yaa Ɛsɔ sɛtʊ tɩnaa mba pɛkɛ kpaɣɖʊ 19 taa mba yɔ yaa kpaɣɖʊ 20 taa ɛyaa).