Al-Khwarizmi

Pɩlɩɩna Wikipediya
Muhammad Ibn Mūsā al-Khuwārizmī

Muhammad Ibn Mūsā al-Khuwārizmī, walaa taa lɛ, patʊɣʊ nɛ paya se Al-Khwarizmi. Palʊla-ɩ pɩnzɩ 780 wɛɛ taa, e-liɖe kɛ Khiva tɛ Khzarezm ageeta taa, peeɖe paha-ɩ hɩɖɛ nɖɩ. Lone nɖɩ payaɣ sɔnɔ se Uzbɛkɩstaɣ. Ɛyʊ ɛnʊ ɛsɩba pɩnaɣ 850 cɔlɔ mbʊ yɔ Bagdad tɛtʊ taa. Ɛɛkɛ tʊzɩyɛ laɖʊ yaa ɛɛkɛ lɛɣtʊ ɛyʊ, tɛtʊ wɛtʊ tʊzɩtʊ niye mʊyʊ, tɩyɩnzɩ tɩyɩnaʊ tʊmɩyɛ laɖʊ nɛ tɩyɩnzɩ yɔɔ kpɛlɛkʊʊ niye mʊyʊ.

Ɛkɛ Bagdad lɔŋ sɩnɖaa ɖɩɣa taa ɛyʊ. Ɛma ɛ-takayasɩ tɩŋa payɩ nɛ arabɩ kʊnʊŋ taa nɛ palɩzɩ matʊ ndʊ nɛ latɛŋ kʊnʊŋ taa kpaɣ nɛ kpaɣɖʊ 12 alɩwaatʊ taa nɛ pɩsɩna nɛ palɩzɩ ñʊŋ lɛɛzɩtʊ kalɩtʊ kɛ Eerɔpʊ ajɛyɛ taa. Ɛ-tɛ fezuu caɣʊ maɣna abbassidi waa kewiyaɣ kɩɖɛzaɣ alɩwaatʊ yaa wɛɛ.

Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala

Ɛ-hɩɖɛ tɩna se palɩzɩ tɔmʊʊ algorithme, pʊ-tɔbʊʊ se nɔmɔŋ wɩlɩɣ takayaɣ (papɩsɩ ɛ-hɩɖɛ latɛŋ nɖɛ nɛ paya se Algoritmi) nɛ ɛ-tʊma sakɩyɛ taa hɩɖɛ ñʊʊ tɩna palɩzɩ ñʊŋ lɛɛzʊʊ kalɩtʊ tɔmʊʊ. Arabɩ tɛ ñʊŋ kalɩtʊ nɛ pɩtɛ tɔm pɩtalɩ Hɛkʊ taa Wɩsɩ Ɖɩlɩyɛ taa ɛjaɖɛ taa nɛ Erɔpʊ lɩna Ɛɛndɩ ñʊŋ kalɩyasɩ wɛtʊ nɩnaʊ cɔlɔ ɛ-takayaɣ lɛɛka, ŋga posusa kɔ-tɔm nɛ kʊnʊŋ taa abbasside tɛ Ampiiri taa yɔ.

Pʊtɔpɔzɩ se pesidi yaa peyiidi lɛɣtʊ tʊ ɛnʊ nɛ pɛɖɩsɩ tʊ lɛlʊ Abu-'Abdollâh Mohammad Khuwârizmi, weyi ɛkɛ Mafâtih al-'Olum kiɖe ɖʊyʊ yɔ (lɛɣtʊ kpɛlɛkɩtʊ nɔnɔɔ ñɩma), ɛsakuliye takayaɣ kɩkalaɣ ŋga pama pɩnzɩ 976-997 alɩwaatʊ taa yɔ. Patatɩlɩ Al-Khawarizmi wezuu caɣʊ taa mbʊ pʊɖɔŋa yɔ sakɩyɛ. Kɛlɛ pekpekuu se pʊwɛ ɛzɩ palʊla-ɩ Khiva tɛtʊ taa pɩnaɣ 780. Aseɣɖe tɔm sakɩyɛ wɛ nɛ pɩwɩlɩɣ ɛ-lɛɣtʊ kpɛlɛkɩtʊ tʊma sakɩyɛ. Ɛɛkɛ lɛɣtʊ tʊ nɛ tɛtʊ wɛtʊ tʊzɩtʊ niye mʊyʊ ɛtɛ ɛkɛ ɖɔɖɔ kɩbɩnjaazɩ tɔm kɛdɩyʊ mbʊ lɛ, pɔtɔ ɖɔɖɔ se ɛkɛ ñʊŋ lɛɛzɩtʊ kalɩtʊ caa.

Ɛyʊ ɛnʊ ɛkɛ tʊzɩyɛ tʊma sakɩyɛ tɛ kɩɖe ɖʊyʊ. Tʊma ana adaa kɩkɩlɩyɛ paya se Kitābu 'l-mukhtaṣar fī ḥisābi 'l-jabr wa'l-muqābalah (كتاب المختصر في حساب الجبر والمقابلة) nɖɩ posusa ɖɩ-tɔm Al-Ma’mūn kewiyaɣ alɩwaatʊ taa yɔ (pɩnzɩ 813-833), nɛ pamazɩ kɩkɛ kajalaɣ wonuu ŋgʊ palaba-kʊ nɛ tʊmɩyɛ ñʊŋ lɛɛzɩtʊ kalɩtʊ ɖeɖe yɔ. Takayaɣ ŋga kata wɛ ñʊŋ loɖo.

Pamaza se Diophante Alexandrie ñɩnʊ kɛnɛ ñʊŋ lɛɛzɩtʊ kalʊʊ wɩlɩyʊ, Al-Khwariwmi tasɩmɩ-ɩ pʊɖɔɔ. Ɖɩcɔna kɔyɔ, kajalaɣ ñʊŋ kɩtɩlɩŋ kpɛlɛkɩtʊ lɩ ɖooo tobi akɔnta labʊ pɩtɩŋna siɣsiɣ kitinau nɛ tʊkaɣ ɖʊʊ pɩnzɩ wayɩ, kpaɣɖʊ 9 alɩwaatʊ tɛmtʊ taa, yaa Al-Khwarizmi sɩm wayɩ pɩtalɩ pɩnzɩ nɩnʊwa mbʊ yɔ. Nɛ mbʊ ɛsɔza pɩtasɩ kajalaɣ takayaɣ kanɛ kɔyɔ yɔ yeba se pamazɩ se Al-Khwarizmi kɛnɛ ñʊŋ lɛɛzɩtʊ kalʊʊ caa.