Eerɔpʋ tɛtʋ wandamm
Eerɔpʋ tɛtʋ tɔm, kɔzɩ kɔzɩ tɛtʋ ndʋ payaɣ se Eerɔpʋ "méridionale" yɔ tɩ-tɔm pakɩlɩ maʋ takayɩsɩ taa. Ɛlɛ, pɩtɛkɛ yem nɛ pakɩlɩ-tʋ maʋ takayɩsɩ taa. Tɔm sɔsɔtʋ naanza natʋyʋ yɔɔ pɩtɩŋnaa nɛ pɩla se Eerɔpʋ "méridionale" tɔm pakɩlɩ maʋ takayɩsɩ taa:
- Kajalaɣ lɛ, Eerɔpʋ tɛtʋ taa pacalɩ maʋ kuduyiŋ nɛ pɛ.
- Nabʋlɛ lɛ, peeye tɛ niɣkaɣ nɛ soŋaɣ pɛ-wɛtʋ wɛ wɛɖʋʋ ŋgʋ yɔ, piyeki se caanaʋ wondu ɛtaapʋʋ yem.
- Tozo ɖeɖe lɛ, Eerɔpʋ tɛtʋ taa papaɣzɩ kʋnʋmɩŋ maʋ. Yee mbʋ, tɔm ndʋ pama-tʋ payɩ takayɩsɩ taa yɔ, petelesi tɔm ndʋ tɩ-taa takayaɣ nakɛyɛ.
- Kpaakpaa ɖeɖe lɛ, Eerɔpʋ tɛtʋ taa ɛyaa calɩna labʋ lɩmaɣzɛ se pama pa-caanaʋ tɔm takayɩsɩ taa nɛ pasɩɩ pa-wayɩ n̄ɩma. (Pama Homère tɔm, pama Hérodote n̄ɩndʋ nɛ pɛtɛ pama Strabon tɔm. Pama ɖɔɖɔ pɔ-cɔzɔnaa sakɩyɛ tɔm lɛɛtʋ.
Samaɣ ŋga payaɣ se "sami" yaa "lapon" yɔ kɔ-hɔʋ waasɩ nɛɛlɛ kiɖe tɛɛ. Eerɔpʋ tɛtʋ taa caanaʋ tɔm n̄ɩnɩyaa nɛ tɩ-mayaa pɛtɛyɩ caanaʋ tɔm alɩwaatʋ ndɩ ndɩ taa. Kajalaɣ lɛ, tɔm ndʋ tɩɩwɛɛ nɛ pʋcɔ caanaʋ tɔm paɣzɩ yɔ, alɩwaatʋ ńdʋ payaɣ se "préhistoire". Alɩwaatʋ tʋnɛ tʋtʋ wayɩ lɛ, "Antiquité" alɩwaatʋ n̄atɩŋɩ nɛ "Antiquité" alɩwaatʋ wayɩ lɛ, "Moyen Âge alɩwaatʋ tɩŋɩ. "Afrɩka ajɛɛ wena awɛna Sahara Kañɩnbʊsaɣ nɛ hadɛ kiŋ yɔ a-alɩwaatʋ nɛ amérindienne précolombienne alïwaatʋ nɛ Siini alɩwaatʋ nɛ Ɛɛndɩ n̄ɩndʋ pɛwɛ ndɩ nɛ Eerɔpʋ tɛtʋ taa caanaʋ tɔm n̄ɩndʋ.
Paa mbʋʋ yɔ, wɛtʊ ndɩ ndɩ natʊyʊ naadozo lɛɣzɩna Eerɔpʊ tɛtʊ ɖɔɖɔ ɛzɩ kedeŋa yɔɔ ajɛya sɔsɔna lɛɛna yɔ.
- Kajalaɣ lɛ, polubu miŋ yɔ, pɩlɛɣzɩ Eerɔɔpʊ tɛtʊ pɩdɩɩfɛyɩ. Polubu miŋ yɔ, pɩtalɩ ɛzɩ pɩnzɩ 400 000 yaa 800 000 yɔ mbʊ yɔ. Pɩkpaɣʊnɛ mbʊ yɔ, patɩzɩɣ tɔɔnasɩ nɛ pʊcɔ pɔtɔkɩ.
- Miŋ lubu wayɩ lɛ, mbʊ payaɣ se « révolution néolithique» yɔ, pʊbʊ n̄alɩɩ. Pɩlaba pɩnzɩ 2 000 yaa 8000 yɔ lɛɣtʊ ndʊ tɩlɩʊ yɔ. Alɩwaatʊ ńdʊ tɩ-taa haɖaʊ tʊma pazɩ pɩkpa ɖoŋ siŋŋ.
- Nabudozo ɖeɖe lɛ, mbʊ payaɣ se «< révolution industrielle » yɔ, pʊbʊ n̄alɩɩ nɛ pɩtɛzɩ Eerɔɔpʊ tɛtʊ lɛɣzʊʊ kpem. Anansaayɩ wondu ndɩ ndɩ lubu alɩwaatʊ taa kɛlɛ. Pɩlaba kpaɖɩŋ naalɛ yɔ Anansaayɩ wondu ndɩ ndɩ lubu lɩʊ yɔ. Mbʊ hanɛ waɖɛ nɛ ɛyʊ wɛɛna ɖoŋ mbʊ payaɣ se « énergie électrique» yɔ pʊ-yɔɔ.