Afganistani

Pɩlɩɩna Wikipediya
Afganistani
Afghanistan

Afghanistani tɛlɛŋa

Afganistani kɩɖaʋ kɩdɛɛka

Afganistani Ɛjaɖɛ tɛ tampaɣ
Tʋmɩyɛ taa kʋnʋmɩŋ: .
Tɛtʋ sɔsɔtʋ: .
Ɛjadɛ kɛ mbʋ yɔ: .
Ɛjaɖɛ ñʋʋdʋ: Ɖajaa Ashraf Ghani
Ɛjaɖɛ walanzɩ: 652,864 km²
Samaɣ ñʋʋ: 32,564,342 (2015)
Tɛtʋ hɔɔlʋʋ samaɣ ñʋʋ: 43.5 km²
Internet nimaɣ: .

Afɩganɩstaanɩ ɛjaɖɛ kɛ Malɩŋ ɛjaɖɛ nɛ ɖɩwɛ Aazii nɛ hɛkʋ nɛ hɛkʋ taa. Afɩganɩstaanɩ ɛjaɖɛ fɛyɩ teŋu nɔɔyɔɔ nɛ ajɛya anɛ acɔna-ɖɩ nɛ ataa kpɛɛ: Pakɩstaaŋ, Siini, Tadjikistaŋ, Tuurikimenistaŋ, Uzibeekistaŋ, Iraŋ.

Ɛjaɖɛ ŋɖɩ ɖɩwɛ Aasii hɛkʊ nɛ hɛkʊ nɛ ajɛya sakɩyɛ tɩŋʊʊ na ɖɩ-hɛkʊ taa. Ɖoo lɔŋda lɛ, ajɛya wena aasɔɔlaa se ala tadɩyɛ nɛ awolo India ɛjaɖɛ taa yɔ, anɔsɩ yɔɔ ɖɛya tɩŋaɣna. Pa-taa nabayɛ kɔyɔ: Cyrus Sɔsɔ, Alexandre Sɔsɔ, Gengis Khan, nɛ Bâbur.

Biritaanikimba nɛ Afɩganɩstaanɩ waa pɛ-tɛ you naalɛ ñɩŋgʊ wayɩ lɛ, Biritaanikimba ɖaŋɩ Afɩganɩstaanɩ mba se pataaɖʊkɩna akeɣta naayɛ yɔɔ, ɛlɛ poɖuu kpem se paaɖʊʊ pɔnɔɔ kɛ hɔɔlɩŋ weyi pɩkazaa yɔ ɛ-taa. Pɩkpaɣna pɩnaɣ 1879 mbʊ yɔ, Afɩganɩstaanɩ pɩsa ɛjaɖɛ pilim nɛ kɩwɛɛ kɩ-tɩ yɔɔ kpaagbaa wɛʊ pɩnaɣ 1919 ŋga taa.

Pɩnaɣ 1919 taa lɛ, you tozo ñɩŋʊ nakʊyʊ tasɩ lɩʊ kɛ Afɩganɩstaanɩ nɛ Biritaanikimba pɛhɛkʊ taa nɛ Afɩganɩstaanɩ sɔɔjana wa po-kooyindinaa Rawalipindii nɛ pɩha wɛɛ lɛɛlɛyɔɔ waɖɛ nɛ palʊkɩ pa-yɩm yɔɔ kɛ ajɛya lɛɛna taa. Pɛ-tɛ abalɩtʊ ndʊ tɩyebina nɛ ɛjaɖɛ nɖɩ pɩwa-ɖɩ waɖɛ nɛ ɖɩsʊʊ ajɛya kpeekpe ŋgbɛyɛ kɩkpɛndɩɣ ŋgbɛyɛyɛ nɖɩ payaɣ se Société des Nations yɔ ɖɩ-taa kɛ pɩnaɣ 1921 taa. Pɩkɔma pɩnaɣ 1979 taa lɛ, ɖama nɩnaʊ nɛ taabalɩyɛ nɖɩ ɖiwɛ URSS nɛ Afɩganɩstaanɩ yɔ ɖɩ-yɔɔ lɛ, Sooviyeetiki sɔɔjanaa wolo nɛ pasɩna hɔɔlʊʊ ŋgʊ kɩwɛ kewiyaɣ yɔɔ yɔ yonaʊ kɛ mba palɩɣna keewiyaɣ hayɩ yɔ.

Kpaagbaa mbʊ lɛ, Etaazuunii ñetiina pɔ-sɔɔjana nɛ peyele poyoona Sooviyetiki mba kɛ pɩnaɣ 1989 taa. Pɩla mbʊ lɛ, 1996 pɩnaɣ taa lɛ, Malɩŋ komina ŋgʊ payaɣ se Taliibaŋ yɔ, kɩmʊ kewiyaɣ nɛ pɩtatɩɩ leeɖiɣu lɛ, pɩnzɩ kagbanzɩ wayɩ lɛ, ajaya kpeekpe kɩkpɛndɩɣ ŋgbɛyɛ ɖɔnɩ-wɛ keewiyaɣ yɔɔ.

Pɩkpaʊ nɛ pɩnaɣ 2001 yɔ, Afɩganɩstaanɩ ɛjaɖɛ pɩsa « Malɩŋ ɛjaɖɛ » nɛ ɖɩwɛɛna ɖɩ-ɛjaɖɛ ñʊʊdʊ nɛ ɖɩ-kewiyaɣ yɔɔ cɔnɩyʊ.