Wɩsɩ

Pɩlɩɩna Wikipediya
Wɩsɩ

Wɩsɩ (kɩɖaʊ: ☉, payaɣ-sɩ 'sol' nɛ Latɛŋ taa, nɛ 'Heλιος' (Helios) Krɛkɩ taa) kɛ mbʋ mbʋ pʋcɔ ɛsɔmɩnʋʋ nɛ pɩta yɔ, pɩ-tɩɩŋa. Wɩsɩ kɛ mbʋ mbʋ pʋcɔɔ pɩta ḿbʋ yɔ, pɩ-taa kaabʋwaɣ. Sɩ-tɔlɩm wɛ ɛzɩ sʋtʋ lɩm yɔ. Panaɣ mbʋ payaɣ se, Hɩdrɔzɛnɩ nɛ hélium yɔ sɩ-taa. Si-yuŋ hɔɔlʋʋ taa lɛ, Hɩdrɔzɛnɩ kpaɣ 74% yaa 92,1% sɩ-maɣzʋʋ hɔɔlʋʋ taa. Hélium n̄akpaɣ 24% si-huŋ hɔɔlʋʋ taa yaa 7,8% sɩ-maɣzʋʋ hɔɔlʋʋ taa[1]. Tɛtʋ nɛ ɛsɔmɩnʋʋ tɛɛ pʋdʋnaa lɛlaa lʋbɛ pɔcɔʋ-sɩ nɛ pataŋ. Pʋtʋnaa cikpema nabɛyɛ ɖɔɖɔ kagbaanzɩ nɛ mbʋ payaɣ se, asɩtɛrowidi nɛ kɔmɛɛtɩ waa yɔ sakɩyɛ nɛ mʋzʋʋ nakʋyʋ pɔcɔʋ-sɩ ɖɔɖɔ nɛ patɩŋ. Mbʋ pʋwɛ ɛsɔmɩnʋʋ tɛɛ payɩ yɔ, pɩ-taa lɛ, wɩsɩ kpaɣ si-ɖeke 99,86% pu-huŋ hɔɔlʋʋ taa nɛ mbʋ pɩkazaa yɔ, pɛtɛyɩ pu-yuŋ tam naadozo taa yɔ, pʋdʋ weyi payaɣ se, Siipitɛɛrɩ yɔ, ɛ́lɛ n̄akpakɩɣ pɩkɩlɩ hɔɔlɩŋ naalɛ.

Wɩsɩ n̄akɩ nɛ ɖoŋ weyi sɩhaɣ yɔ, ɛnʋ yekina nɛ ɛyʋ caɣ wezuu Tɛtʋ yɔɔ cɩnɛ. Ɛlɛ, mʋntʋsʋʋ tɛ ɖoŋ nɛ soŋaɣ n̄ɩŋ peyekina nɛ lɩm wɛɣ nɛ tɩŋ lʋlʋʋ pe. Mbʋ payaɣ se, UV solaire yɔ, yee lɩm mbʋ pikpeŋ lɔɔŋ taa yem yaa pɩcakɩ habɩŋ taa yɔ, pɩtakɩlɩ cʋʋʋ yɔ, ḿbʋ kʋʋna kʋdɔmɩŋ pe pɩ-taa. Tɩŋ ndɩ ndɩ nɛ n̄ɩtʋ ndɩ ndɩ sakɩyɛ patɩŋɩɣna ɛzɩma mbʋ Fenaɣ yaa lɩm peyeki nɛ mʋntʋsʋʋ ŋgʋ wɩsɩ haɣ yɔ kɩlɛɣzɩɣ yɔ pʋ-yɔɔ nɛ papaɣlɩɣ.

Wɩsɩ n̄akɩ n̄aɣʋ mbʋ yɔ piyekina ɖɔɖɔ nɛ soŋaɣ nɛ niikaɣ pa-alɩwaatʋ wɛɛ ndɩ ndɩ hɔɔlɩŋ ndɩ ndɩ taa. Toovenim lɛ, n̄alɩmɩyɛ nɖɩ ɖɩn̄andɩɣ Tɛtʋ yɔɔ yɔ, ɖi-miŋ 99,97% yaa 99,98% lɩɣna wɩsɩ cɔlɔ. Ɖɔɖɔ ɛzɩ wondu lɛɛtʋ tɩŋa yɔ, ḿbʋ ɖɔɖɔ n̄alɩmɩyɛ ɖoŋ ɛnɩ ɛlɩɣ ɛsɔmɩnʋʋ tɛɛ miŋ kɩsɛmɩŋ weyi paanaɣ-ɩ yɔ ɛ-tɩyɛ. Pʋ-yɔɔ Tɛtʋ wɛ ti-ɖeɖe ɖiɣɖiɣ.

Wɩsɩ kɛ mbʋ pʋwɛ tɩɩnzɩ hɛkʋ taa payɩ yɔ pɩ-taa lɛɛbʋ. Tɩɩnzɩ ńzɩ sɩkpɛndɩ ɛzɩ kudokiŋ agbaba 234 yɔ. Pɩnaɣ 2009 taa pan̄ɩnaa nɛ pana ḿbʋ: Ɛsɔmɩnʋʋ ŋgʋ kɩwɛ tɩɩnzɩ wayɩ yɔ. Wɩsɩ wɛ mbʋ payaɣ se parallaxe-seconde yɔ pʋ-tam 15 nɛ siposina tɩɩnzɩ ɛzɩ parallaxe-secondes waa 8.500 yɔ (pʋwɛ ɛzɩ mbʋ payaɣ se année-lumière yɔ tam 26.000.

Wɩsɩ posina Tɛtʋ ɛzɩ kilomɛtanaa 149.597.870 ḿbʋ yɔ [2]. Pʋmʋʋ cɛcɛsɩ 8 nɛ kɛlɛm kɛlɛm waa 19 nɛ pʋcɔ Wɩsɩ tɛ n̄alɩmɩyɛ talɩ Tɛtʋ yɔɔ lɛ.


Tɔmpiye « wɩsɩ » lɩna le ?[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Ɖɩ-tɔm[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Sɩ-wɛtʊ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Kɩyakɩŋ sɔsɔŋ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Tɔm ndʊ tɩlaba tɩ-tɩ yɔɔ yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Ɛzɩma sɩlɩwa yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Ɛzɩma sɩlɛɣzɩɣ yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Ɛzɩma sɩwɛɛ nɛ ɛzɩma sɩlakɩ tʊmɩyɛ yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Solar Eruption

Si-tomiye[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Ɖenɖe sɩ-mʊntʊzʊŋ lɩɣna yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Ɖenɖe si-miŋ lɩɣna yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Ɖenɖe sɩ-mʊntʊsʊŋ ̃nɔʊ yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Mbʊ pʊcɔ-sɩ nɛ pɩta yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Mbʊ pɩma sɛndʊ mbʊ pʊcɔ-sɩ nɛ pɩta yɔ pʊ-yɔɔ yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Sɩ-walanzɩ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Mbʊ payaɣ se eliyɔsɩfɛɛrɩ (héliosphère) yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Sɩ-tʊmɩyɛ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Sɩ-hɔɔlʊʊ ŋgʊ kɩ-taa nɛ mbʊ payaɣ se ɛɛmaɣ yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Sɩ-asuluma ndɩ ndɩ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Sɩlɩɣ lɩʊ mbʊ yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Tɛtʊ yeki nɛ sɩ-tʊmɩyɛ lɛɣzʊʊ lɛɣzʊʊ mbʊ yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Sɩ-wɛtʊ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Sɩ nɛ ɛyʊ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Wɩsɩ ɖɩɖʋyɛ

Pɔcɔna-sɩ nɛ pamaɣzɩ sɩ-yɔɔ ndʊ yɔ pʊ-tɔm[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Mba pasɩma camɩyɛ sɩ-tɔm yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Ɛyʊ cɔŋna-sɩ nɛ mbʊ pɩtalɩɣ ɛ-ɛza yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Pɔcɔŋnaʊ-sɩ nɛ ɛza pe yem yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Paɖʊʊ ɛzañɩnɩŋ nɩɩyɛ nɛ pʊcɔ pɔcɔŋna-sɩ yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Aliki-Ɛsɔ waa[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Aliki Ɛsɔ 2010-01-15 05.41 UT

Sɩ-ɖɩlɩyɛ nɛ sɩ-ɖɩɖʊyɛ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Tɔm ndʊ poluba sɩ-yɔɔ yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Takayɩhayʊʊ tɛɛ tɔm nɛ ɖenɖe panaɣ-tʊ yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Takayɩhayʊʊ tɛɛ tɔm[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Ɖenɖe panaɣ-tʊ yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Ɩcɔna ɖɔɖɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Tɔm lɛɛtʊ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Awayɩ kpasɩ41.207.160.90 09:27, 16 February 2016 (UTC)[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

  1. https://www-n.oca.eu/vigouroux/chp1/chp112.html
  2. http://jeretiens.net/distance-entre-la-terre-et-le-soleil-149-597-870-km/