Koorayi Tilimiye Kɩkaɣyɛ (Grande Barrière de Corail)

Pɩlɩɩna Wikipediya
Koorayi tilimiye kɩkaɣyɛ

Lɩm taa koloŋa kɩkawaɣ sɔsaɣ ŋga payaɣ se koorayi (corail) yɔ Koorayi koloŋa kɛ lɩm taa koloŋa ŋga kakɩlɩ lɩm taa kolonzi tɩŋa lɛɛsɩ payɩ kedeŋa yɔɔ cɩnɛ yɔ[1]. Koorayi wɛ ɛzɩ tɩŋ sɔsɔʊ yɔ. Kɩwɛna pilinzi ndɩ ndɩ. Ɛlɛ, toovenum lɛ, pɩtɛkɛ tɩʊ. Palaba-kʊ nɛ lɩm taa kpɩna ndɩ ndɩ mɔɔ. Ɛyʊ ɛcɔna koorayi yɔ, kɩcaɣ kajʊka pɩŋŋ. Koorayi wɛna tilima 2900 halɩ pɩɖɛɛ pʊ-yɔɔ. Kɩwɛna lɩm hɛkʊ taa tɛtʊ ndɩ ndɩ ɛzɩ 900 mbʊ yɔ. Lɩm hɛkʊ taa tɛtʊ ndɩ ndɩ ndʊ, tɩkpaɣna Bundaberg, Cap York nɔɔ yɔɔ. Pʊ-tɔbʊʊ se tɩ-ɖaɣlakɩŋ kɛ kilomɛtɛnaa 2600 nɛ tɩ-walanzɩ kɛ 344 4000 km2. Koorayi Tilimiye wɛ ki-teŋgu taa, Queensland nɔɔ kpɛɛɛ. Kɩwɛ Ositraalii ɛjaɖɛ taa.

Kpakpayaɣ nakɛyɛ Koorayi Tilimiye Kɩkaɣyɛ taa ŋga payaɣ se Tengu tɛɛ tɩnaɣ yɔ (yaa Eŋglɩsɩ taa Blue Linckia Starfish ; yaa Fransɩɩ taa étoile de mer).

Wondu sɔsɔtʊ ndʊ kedeŋa yɔɔ aŋgba ndɩ ndɩ laba payɩ yɔ tɩ-taa lɛ, Koorayi koloŋa kɩlɩna paɣlʊʊ. Pakpaɣ wondu cikpetu cikpetu ñɩɩ ñɩɩ waa ɛzɩ miiliyaarɩ yɔ nɛ palabɩna Koorayi Tilimiye. Wondu cikpetu cikpetu ñɩɩ ñɩɩ waa mba payaɣ se coraux Polypes. Wondu ndʊ tiyekina nɛ lɩm taa wondu sakɩyɛ cakɩ wezuu. Pama Koorayi Tilimiye hɩɖɛ kedeŋa kpeekpe ñɩm takayaɣ taa. Pʊ-tɔbʊʊ se pakpawaɣ se ɖɩkɛ kedeŋa kpeekpe ñɩm. Kedeŋa kpeekpe ŋgbɛyɛ nɖɩ payaɣ se UNESCO yɔ, ɖɩ-takayaɣ taa pama ɖɩ-hɩɖɛ pɩnaɣ 1981 taa. CNN televisiyɔɔ yɔ, ɖɩtɔŋ se Koorayi Tilimiye wɛ kedeŋa kpeekpe wondu kɩñɩlɩnzɩtʊ lʊbɛ taa[2].

Kpakpayaɣ ŋga payaɣ se "Koorayi tilimiye kɩkaɣyɛ tɛ Anenomefish"

Mbʊ payaɣ se Great Barrier Reef Marine Park yɔ mbʊ kandɩɣna Koorayi Timiye yɔɔ. Mbʊ lʊkɩna se ɛyaa ɛtaakɩlɩ kpakpasɩ kpaʊ. Paa mbʊ yɔ Koorayi Tilimiye wɛɛ ɖɩpazɩɣ ki-keɖewa pazɩ pazɩ pɩlɩɩna kedeŋa wɛtʊ ndɩ ndɩ yɔɔ. Ŋgbɛyɛ nɖɩ payaɣ se Proceedings of the National Academy of Sciences ɖɩñɩnaa nɛ ɖisusi raadiyoonaa nimasɩ yɔɔ aloma fenaɣ, pɩnaɣ 2012 taa se Koorayi Tilimiye wɛɛ ɖɩpasɩɣ ɖɩ-walanzɩ pazɩ pazɩ kpaɣ ɖooo pɩnaɣ 1985 ñɩŋga taa.

  1. http://whc.unesco.org/fr/list/154
  2. Icônes du Queensland