Kiŋ Kewiyaɣ Kɩɖɛzaɣ

Pɩlɩɩna Wikipediya
Kiŋ kewiyaɣ kɩɖɛzaɣ tɛ kɩɖaʋ kɩdɛɛka (1889-1912)

Kiŋ kewiyaɣ kɩɖɛzaɣ (paɖanɩɣ-ɖɩ maʊ se Ch'ing yaa Siŋ kewiyaɣ kɩɖɛzaɣ yaa Ciŋ kewiyaaɣ kɩɖɛzaɣ, Siini kʊnʊŋ taa lɛ, 清朝, Pinyin taa lɛ, qīng cháo, Wade taa lɛ, Ch'ing ch'ao, mandchou kʊnʊŋ taa lɛ, Daicing gurun, mongol kʊnʊŋ taa lɛ, Манж Чин Улс, kɩ-tɛ nɛ mandchoue tɛ), kɩkɛ kpaagba kewiyaɣ kɩɖɛzaɣ Siini ɛjaɖɛ taa kpaɣna pɩnaɣ 1644 ŋtalɩ 1912. Kɛlɛza wayi wayi Han kewiyaɣMiŋ kewiyaɣ. Potula you nɛ Miŋ ɛyaa pɩnaɣ 1644 pazɩtʊ caca mbʊ lɛ, pamʊ kewiyaɣ ɖɛfɛɛ ɖɛfɛɛ Siini kpeekpe taa. Pamʊ Peekɛɛ tɛtʊ pɩnaɣ 1644 nɛ pasɩ politiki kewiyaɣ kɩfalaɣ, Kiŋ Sɔsɔ Ampiiri nɛ Siini wɛ pe-kewiyaɣ nesi tɛɛ.

Kiŋ kewiyaɣ kɩɖɛzaɣ tɛ cʋʋ ñanzɩ

Kpaɣɖʊ 19 hɛkʊ alɩwaatʊ naalɛ ndʊ taa, Kiŋ Ampiiri tɔla, ɛlɛ, pɩlɩna ɖama hɛkɩŋ taa yoŋ pɩtɩŋna ajɛyɛ lɛɛna tɛ seɣee waa yɔɔ nɛ pɩtɛmna se Xinhai waa tɛ kpɛlɩ lɛɛzɩɣ tuza pe-kewiyaɣ nɛ piyele Siini ɛjaɖɛ pɩsɩ mbʊ ɖɩsɩna-ɖɩ sɔnɔ yɔɔ. Kiŋ kewiyaɣ tɛma lɛɣla fenaɣ kɩyakʊ 12 ŋgʊ wiye pɩnaɣ 1912 taa, alɩwaatʊ ndʊ pɩ-wiyaʊ kpaagba ñɩnʊ kiza kewiyaɣ, mbʊ lɛ, ɛɛwɛna pɩnzɩ loɖo.

Kewiyaɣ kɩɖɛzaɣ kaañɔɔ ɛlɛ, pɩtɛkɛ Siini ɛyaa mba payaɣ-wɛ se Han waa yɔ tɩna kɛ-tɛ kiɖe. Ɛyaa mba pakɩlɩ ɖɔʊ Siini ɛjaɖɛ taa ɛlɛ, mandchous ɛyaa mba pɔdɔɖɔɔ halɩ nɛ sɔnɔ ɖa-evema ana a-taa yɔ mba tɩna ke-kiɖe. Mandchous ɛyaa kɛ Jurchens (女真) liɖe taa ɛyaa, pɩkɛ toungouse ɛyaa mba paawɛ egeetiye ndɩ ɖɩ-taa wɛ nɔnɔ kɛ Ruusi ɛjaɖɛ hɔɔlʊʊ tɛ ɛyaa tɛ nɛ Siini ɛjaɖɛ hɔɔlʊʊ ŋgʊ payaɣ se Heilongjiang yɔ kɩ-taa.

Kiŋ kewiyaɣ kɩɖɛzaɣ Ci-Xi abiɖe

Nurhaci kaakɛ cejewiye cikpeɖe naɖɩyɛ tɛ wiyaʊ ndɩ Jurchen kɛ Jianzhou taa, kpaɣɖʊ 12 paɣzɩtʊ alɩwaatʊ. Vassal kiŋgi kewiyaɣ kɩɖɛzaɣ tɛ, nɛ ehiɣ tɔm kpaɣna pɩnaɣ 1582 taa nɛ mandchou cejewaɣ ndɩ ndɩ. Sɔɔjana yoŋ kɛ ɛyaa mba pɛ-hɛkɩŋ taa pɩsɩ kpɛlɩ ɛjaaɖɛ tɩŋga you, nɛ pʊpɔzʊʊ se pɛkpɛndɩ Jurchen nɛ Jianzhou cejewaɣ. Pɩnaɣ 1616 pazɩtʊ taa ca lɛ, Nurhaci kaawɛna kewiyaɣ ɖoŋ sakɩyɛ ɛjaɖɛ taa mbʊ lɛ, ɛ-maɣmaɣ ɛ-yaa ɛ-tɩ se Jin Sɔsɔʊ ñʊʊ tʊ ɛlɛ, ɛtɩɣzɩna Jurchen kɩbɩnʊʊ kewiyaɣ kɩɖɛzaɣ.

Pɩnaɣ 1635, Huang Taiji kpaɣ Mandchou hɩɖɛ nɛ kɩ-tɛ maʊ kpata nɛ ɛ-yaa na Jurchen samaɣ tɩŋga. Pɩnaɣ 1636 taa lɛ, alɩwaatʊ ndʊ Ejéi khan, Ligdan Khan, mongol sɔsɔʊ ñʊʊtʊ weyi ɛsɩba pɩteleɖi yɔ pɩyalʊ cɛlɛ-ɩ Yuan kewiyaɣ kɩɖɛzaɣ kɩɖaʊ ɖoŋ yɔ, Huang Taiji kpaɣ mandchou se Ɛjaɖɛ nɛ ɛ-yaa-ɖɩ se Kiŋ Sɔsɔʊ, eyele Khan hɩɖɛ, wiyaʊ sɔsɔ tɛ ñɩnɖɛ.