Kalɩyɔm

Pɩlɩɩna Wikipediya

Kalɩyɔm kɛ kpɛlɩ kpɛlɛkʊʊ tɛ pʊtʊ weyi ɛ-ñʊʊ mayaɣ kɔyɔ 31 nɛ yʊsaɣ ñɩŋa yɔ Ga. Pʊtʊna caɣyɛ pɩlɩɣ kpata taa lɛ, ɛ-tɛ nɛ egbeliye 13 nɖɛ taa nɛ ɖɔɖɔ lɛ, ɛ-tɛ ñɩɣlɩm wondu ndʊ tɩfɛyɩ ñɩm yɔ tɩ-tɛ. Ɛ-maɣmaɣ e-tomnaɣ kɛ ñɩɣlɩm pɩyʊ. Ɛjaɖɛ taa ɖeɖe mbʊ ɛpɩzɩɣ se eyoli yɔ lɛ 29,76 °C nɛ mbʊ lɛ paa nɖɔkɛ-ɩ nesi taa kɔyɔ ɛpɩzɩɣ ɛyɔlɩ yem. Pana-ɩ pazɩ pazɩ bɔkɩsɩtɩ taa nɛ zɛŋkɩ ñɩɣlɩm tɛtʊ taa.

Mendeleïev kaayɔɔda ɛ-tɔm ɛlɛ ɛya-ɩ hɩɖɛ se ekaaluminium, pɩnaɣ 1875 palɩ ɛ-yɔɔ, ɛ-hɩɖɛ nɖɩ ɛyʊ weyi ɛñɩna nɛ ɛtɩlɩ-ɩ yɔ hana-ɩ ɖɩ, ɛlɛ yɔ Fransɩɩ kpɛlɩ kpɛlɛkɩyʊ Paul-Émile Lecoq de Boisbaudran. Lɩmaɣzɩyɛ naɖɩyɛ pɩzɩɣ tɔm se hɩɖɛ kalɩyɔm lɩna ɛ-nayʊ cɔlɔ (mbʊ pʊyɔɔ yɔ coq latɛŋ kʊnʊŋ taa lɛ, pɔtɔŋ se gallus), ɛlɛ Lecoq Boisbaudran ñamaba ɛ-laŋɩyɛ taa nɛ ñɔtɔŋ ɛha hɩɖɛ pʊtʊ ɛnʊ Fransɩɩ hɩɖɛ ɖʊ yɔ. Pʊwayɩ lɛ, ɖama kpaʊ taa kɛ paya hɩla zermanɩyɔmsɩkandɩyɔm pɩlɩna ɛzɩma pɛ-tɛ ajɛyɛ hɩla yɔ Germani nɛ Scandi pɩtɩŋna ɛyaa mba papa ñɩna nɛ pana-wɛ pɔ-yɔɔ, Caama tʊ Clemens Winkler nɛ Sʊyɛdɩ tʊ Lars Fredrik Nilson.

Palakɩ tʊmɩyɛ piŋ nɛ kalɩyɔm laatriki wondu sakɩyɛ taa. Papɩzɩɣ patɩlɩ pa-taa peeɖe nabɛyɛ ɛzɩ arseniyuri kalɩyɔm tɛ ŋgʊ (GaAs), antimoniyuri kalɩyɔm tɛ (GaSb), kalɩyɔm fɔsɩfʊrɩ (GaP) nɛ kalɩyɔm siziŋ ɖɔm (GaN). Pa-taa payɩ lɛ, pʊtʊ weyi pakɩlɑ-ɩ labɩnaʊ nɛ tʊmɩyɛ yɔɔ lɛ arseniyuri kalɩyɔm tɛ ŋgʊ, pʊ-tɔbʊʊ ɛnʊ tɩŋɩɣna sɩlɩsɩyɔm wayi.

Kalɩyɔm nɛ etɛŋ nɛ ɩndɩyɔm pɛ-tɛ kpɛndʊʊ mbʊ payaɣ se kalɩnsɩtanɩ yɔ pakɩlaɣ labɩnaʊ tʊmɩyɛ miŋ saʊ kɩmaɣzɩnaʊ taa ɖooo ɛzɩ pekiziɣ mɛrɩkɩrɩ yɔ. Paana se kalɩyɔm fɛyɩ sʊtʊ pʊɖɔɔ mbʊ lɛ, ɛ-hɩɖɛ kʊyɩ mbʊ pʊ-yɔɔ ɛɛkɔŋna kaɖɛ tɔm natɩyʊ kedeŋga taa yaa ɖɔ-tɔɔnasɩ taa. Ɛlɛ pʊtʊ ɛnʊ ɛtɔkɩ ɛyʊ tomnaɣ yɔɔ nɛ halɩ pɩla heŋ.