Cɔlɩyɛ

Pɩlɩɩna Wikipediya

Cɔlɩyɛ, krɛkɩ kʊnʊŋ taa lɛ λογική / logikê, ɖɩkɛ tɔmpiye nɖɩ ɖɩlɩna λόγος / lógos nɛ ɖɩ-tɔbʊʊ se tovonum, yɔɔdaɣ nɛ hʊhɩyɛ pɩkɛ kajalaɣ taa lɛ, yɔɔdaɣ kpɛlɛkɩtʊ, tɔm ndʊ tɩmɩna yɔ ndʊ tɩwɛ ɖeu paɣtʊ kpeekpe ɛsɩndaa yɔ. Tɔmpiye nɖɩ Xénocrate kaalɛɣna-ɖɩ labɩnaʊ nɛ tʊmɩyɛ kajalaɣ ɖeɖe. Cɔlɩyɛ tɔmpiye nɖɩ ɖooo kɩbɩnjaazɩ alɩwaatʊ taa ɖɩkɛ ɛyʊ yɔɔ maɣzɩm kpɛlɛkʊʊ piliŋa sɔsɔ nakɛyɛ, pɩnɛ maɣzɩm ɖɔnɛ kpɛlɛkʊʊ (ɛyʊ yɔɔ maɣzɩm kpɛlɛkʊʊ) nɛ tomnasi ɖɔnɛ kpɛlɛkʊʊ (kedeŋa kpɛlɛkʊʊ tʊmɩyɛ).

Kpaɣ ɖooo Hɛkʊ alɩwaatʊ taa lɛ, tɔmʊʊ ŋgʊ kɩ-taa fɛyɩ keekee kɛ tɩ yɔɔ keɖeɣa wondu lʊbɛ taa (trivium pʊ-tɔbʊʊ yɔɔdaɣ paɣtʊ yaa tɔm tʊzʊʊ paɣtʊ, quadrivium pʊ-tɔbʊʊ ñʊŋ kɩtɩlɩŋ kpɛlɛkʊʊ, siŋ lɩzʊʊ kpɛlɛkʊʊ, tɩyɩnzɩ kpɛlɛkʊʊ tʊmɩyɛ nɛ minziiki tʊmɩyɛ).

Kpaɣ ɖooo kpaɣɖʊ 17 wɛɛ taa, Leibniz ñɩna siŋ kɛ cɔlɩyɛ tɔm yɔɔ ndʊ palɩna piŋ Aristote cɔlʊʊ tɔm. Ɛñɩkɩɣ nesi Aristote tɔmpee naatozo naayɛ yɔɔ mbʊ se ɛyʊ ɛwɛɛ ɛtɛŋna se ɛkaɣ sɩbʊ kɛlɛ ɛtakɩɣ se ɛɖʊ-tʊ ɛ-maɣmaɣ ɛ-laɣsɩ taa. Ɛnʊ kɛna kajalaɣ tʊ weyi ekpeɣa nɛ eyele kpayi kpayi cɔlɩyɛ lɩɩ. Emmanuel Kant ñalɩzɩɣ cɔlʊʊ tɔmpiye nɩɣ nɛ ɛtɔŋ se pɩkɛ lɛɣtʊ kpayi kpayi nɛ paɣtʊ nɛ siɣsiɣ caɣʊ kɛ paa mbʊ pɩ-taa.

Pɩnaɣ 1847 posusa takayaɣ nakɛyɛ tɔm George Boole mana-kɛ payaa-kɛ se Mathematical Analysis of Logic, nɛ An Investigation Into the Laws of Thought, on Which are Founded the Mathematical Theories of Logic and Probabilities. Ka-taa peeɖe Boole yɔɔdʊʊ cɔlɩyɛ kɩfaɖɛ naɖɩyɛ tɔm, ɖɩwɛna kɛlɛmɩŋ nɛ tʊʊzʊʊ paɣtʊ.

Tɔm kɛdʊʊ taa lɛ, ɖɩnaɣ pɩkɛdɩna ɛyaa sakɩyɛ nɛ cɔlɩyɛ tɔm kɔzɩ kɔzɩ Aristote paɣtʊ naatozo ndʊ nɛ ɛzɩma pataka ɖooo Leibniz cɔlɔ se pɩsa nɛ palabɩna akɔnta nɛ kʊyʊm kʊyʊm kalɩnaʊ. Tɔm kɛdɩtʊ lɩmaɣzɩyɛ nɖɩ ɖɩpaza ɖɩwɛ ɖeu piŋ ɛyʊ yɔɔ maɣzɩm kpɛlɛkʊʊ tʊmɩyɛ taa mbʊ pʊyɔɔ yɔ ɛzɩ Aristote yaa Stoïci ɛyaa tɛ mbʊ yɔ yaa Leibniz waa pɛ-tɛ mbʊ yɔ palaba ɛyʊ yɔɔ maɣzɩm kpɛlɛkʊʊ tʊmɩyɛ nɛ cɔlɩyɛ tʊmɩyɛ piŋ.