Amazonii Pɔɔ

Pɩlɩɩna Wikipediya
Amazonii pɔɔ

Amazonii kɛna pɔɔ ŋga kɛwɛna Amerika nɛ kɩ-hadɛ kɩŋ yɔ. Kɩ-lɩm kpem taa wɛ ɛzɩ 209000 m3/s yɔ. Keteŋga kpeekpe taa lɛ, Amazonii taa lɩm kɩlɩna ɖɔʊ. Paa pɩkpɛnda ɛzɩ pɔsɩ looɖo kpem kɔyɔ, pɩtaatɩɩtalɩda Amazonii pɔɔ taa lɩm. Ka-ɖalakɩŋ taa wɛ ɛzɩ kɩlomɛtanaa 2992 yɔ. Ka nɛ Niili Pɔɔ nzɩ kɩlɩna paɣlʊ nɛ ɖɔʊ. Amazonii kɩlɩna walɩɣ kedeŋga kpeekpe yɔɔ. Yee pɛkpɛndɩna Tacontins pɔɔ kɔyɔ, Amazonii ɖeke kpakɩɣ ɛzɩ 6112000 km2 yɔ yaa Amerika nɛ kɩ-hadɛ kɩŋ 40% yɔ. Andɛɛzɩ waa taa kɛ Amazonii pɔɔ paɣzɩɣna kpem nɛ katɩŋna Peruu, KolombiBreezil. Kɩlakɩ kilomɛtanaa 6000 nɛ kɩkɔɔ kekpeŋ Atlantiiki teŋgu taa.

Wɩsɩ dɩsɩyɛ Amazonii pɔɔ wayɩ

Amazonii pɔɔ wɛna pɔsɩ cɩkpesɩ ɛzɩ 1000 mbʊ yɔ. Kɩwɛna lɩm salala ɛzɩ 18% yɔ keteŋga kpeekpe taa. Kɛtɛ pɔsɩ cikpesi nzɩ payaɣ se Madeira nɛ Rio Negro waa yɔ, sɩwɛ kedeŋga kpeekpe pɔsɩ hiu naa taa. Pɔyɔɔdɩɣ se Amazonia paalaa kamaɣ fɛyɩ pɩwɛ nɩʊ; mbʊ pɩyɔɔ ƴɔ, kilomɛtanaa sakɩyɛ wɛɛ nɛ ŋŋnaɣ kondoloko. Kpɩyɩŋ yeke pɛtɛzɩɣna. Yee ŋtatalɩ ɖooo Maranon nɛ Ucayali kɔyɔ ŋŋnaɣ ɖɩtɛzɩyɛ. Mbʊ pɩɖaŋgʊ se paɖʊ kondolokonaa yɔ pɩɖɔɔ: kɩ-tɛ walaŋzɩ, kɩ-tɛ cukaŋ kɩ-lɩm holo, tɛtʊ wɛ ñabɩ hɔɔlɩŋ hɔɔlɩŋ, ki-kidiiliŋ eelou pɩtasɩ ɖɔɖɔ lɛ tɛʊ nɩʊ keŋjem nɛ kɩɩfɛʊ. Halɩ nɛ sɔnɔ mbʊ yɔ, anasayɩ ñɩɩtʊ tatɩɩpɩzɩda nɛ pala tʊmɩyɛ naɖɩyɛ. Pɩyɔɔ kɛ aŋgba ntɩ ntɩ wena acɔŋna kondolokonaa yɔ, aɖʊ lɩmaza kɛ Rio Madeira nɛ Rio Xingu pɔsɩ tɔm ɖeɖe yɔɔ. Peeɖe kpaagba mbʊ yɔ lɛ, Amazonii taa kpɩyʊ saʊ takɩlɩ kaɖɛ ɖɔɖɔ. Koɩyɩŋ cɩkpeŋ ɖoɖɔ mbʊ yɔ, ɛsaɣ lɩm mbʊ pɩyɔɔ. Peeɖe nɛ pɩwayɩ mbʊ yɔ, mɛla naa cɩkpɛma kpaɣ nɛ petiki ŋkpaɣna Pongo de Mancheriche kɛ Maranon yɔɔ.

Amazonii pɔsɩ cɩkpesi kɔyɔ: Polivi, Kolombi, EkuwatɛrɩFenezuyeelaa. Amazonii lɩm wadɩɣ ɛzɩ kedeŋganɛ ka-hayʊ n ɛ hɛkʊ nɛ hɛkʊ mbʊyɔ.

Amazonii pɔɔ flowing through rainforest

Ka-ɖɩlɩyɛ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Ka-lɩm ɖɔʊ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Ka-laʊ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Kohuu huu mbʊ nɛ kawadɩɣ yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Teŋgu yɔɔ hɔɔlʊʊ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Kɔ-hɔɔlʊʊ ŋgʊ kɩfalʊʊ teŋgu taa yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Kɩ-lɩm hola ɖoŋ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Awayɩ kpɩna wena awɛ kɔ-nɔsɩ yɔɔ yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Lɩm kɩkpɛdɩm[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Lɩm kʊhʊlʊmʊm[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Lɩm kikeletim[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Lɩm katɩɣ ɖama[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Pɩmalɩnaʊ tɛɛ kpɩna kɩ-nɔsɩ yɔɔ caɣʊ yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Ɛzɩma mbʊ Eerɔpʊ lakɩ-kɛ nɛ tʊmɩyɛ yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Hɩɖɛ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Ɛzɩma mbʊ ɛyaa nɩɣzɩɣ kɔ-tɔm lɛɛlɛyɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Pɔsɩ cikpesi nzɩ sɩfalʊʊ ka-taa yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

ɩcɔna ɖɔɖɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Takayɩhayʊʊ tɛɛ tɔm nɛ ɖenɖe panaɣ-tʊ yɔ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]