Adɔtɔ

Pɩlɩɩna Wikipediya
Adɔtɔ

Adɔtɔ kɛ tɩŋ ŋgʊ paa wɩlɩŋ taa kɩwɛ doŋ yɔ kɩlɩnɛ Amerika nɛ haɖɛ kiŋ (Piresiili nɛ hayi kiŋ) nɛ Amerika nɛ hɛkʊ taa nɛ Karayiibi ɛjaɖɛ taa yɔ. Pasɩma-kʊ mbʊ pʊyɔɔ yɔ pɔtɔkɩ-kʊ nɛ ɖɔɖɔ mbʊ yɔ se kɩlʊlʊʊ pee. Tɔm piye adɔtɔ lɩnɛ tupi-guarani taa naná naná tɔbʊʊ se tilali naa taa tilali. Adɔtɔ tɛ nɛ tɩŋpee wenaa awɛna tɩŋ piye nandʊʊ ɛgbam yɔ tɛ nɛ kɩ-kɛ adɔtɔ. Kɩ-kɛ tɛtɛ ñɩyʊʊ tɩŋ piye nɛ kɩ-ɖalakɩŋ talɩ mɛta kɩyʊm ntalɩ kʊyʊm nɛ hɔlʊʊ kɩ-kpeekpe taa nɛ kɩ-hatʊ ɖaɣla lɔɔ lɔɔ ɛzɩ sentɩmɛta naa 50 ntalɩ 1,80 nɛ pʊwɛ sɔɔ yaa nabʊyʊʊ taa pʊlozi kpɛdɛ kpɛdɛ.

Pasɩma kɩ-tɛ lʊlʊʊ alɩwaatʊ mbʊ pʊyɔɔ yɔ kɩkpazʊʊ piye ɛgbam ɖaʊ nakʊyʊʊ yɔ ɖaʊ ŋgʊ kɩwɛ kɩyeke nɛ hatʊ teɖe teɖe natʊyʊʊ cɔɔ-kʊ nɛ pɩta nɛ pɩkpazɩɣ hɛtʊ yuulee sɛmɩŋ ɛlɛ evemiye kɛtɛŋ lɛ pʊmʊwa nɛ pɩpɩsʊʊ pee kulukulu nayɛ, abalʊʊ nɛ akatɩɣ ɖama nɛ pɩpɩsʊʊ adɔtɔ ŋgʊ ɖɩsɩma yɔ. Mbʊlɛ, adɔtɔ pɩsɩ tɩŋ piye mɛwɛ nabʊlɛ taa, ɖɔɖɔ ɛzɩ payaʊ-kʊ se malʊlʊʊ pee yɔ. Kɩ-kpeekpe kɩ-dalakɩŋ talɩ sentɩmɛta naa 30 nɛ kʊ-tomnaɣ yɔ wɛ pɔyaa kotʊʊ kotʊʊ nɛ kɩsɛmɩŋ wɛ ndɩ ndɩ. Kɩ-lɩm wɛ leleŋ nɛ pɩ-tɛ sɛmɩŋ wɛ ndɩ ndɩ nabʊyʊʊ taa kʊlʊmʊʊ yaa sʊtʊ sɛmɩŋ.

Adɔtɔ sɔlɩ tɛtʊ ndʊ tɩ-taa fɛyɩ mʊzʊŋ yɔ. Pɔsɔʊ-kʊ lɛ, fenasɩ hiʊ nɛ nanza ntalɩ nɛɛlɛ mbʊ yɔ kɩpɩwa. Kpaɣnɛ fenaɣ loɖo ntalɩ fenaɣ lutozo lɛ, kɩyɛndɩɣ nɛ kɩgbanzɩ ntalɩ loɖo lɛ poholosʊʊ kajalaɣ adɔtɔ naa nɛ tɩŋ kʊyʊmʊ ŋgʊ kɩtasɩɣ lʊlʊʊ nabʊlɛ ya nabʊtozo. Kajalaɣ lɛ, fenasɩɣ nɛɛlɛ wayɩ nɛ nabʊlɛ lɛ, fenasɩɣ hiʊ nɛ kɩgbanzɩ wayɩ. Tɩŋ tikuu ɛ-paɣla kɔyɔ adɔtɔ piye ɖɔɖɔ paɣlʊʊ.

Christophe Colomb tɩlɩ tɩŋ piye ndɩ alɩwaatʊ ndʊ ɛtalɩ Guadeloupe tɛtʊ taa yɔ pɩnaɣ 1493. Ɛjaɖɛ ndɩ ɖɩ-taa ɛyaa kpaɣnɛ-ɖɩ ɛzɩ pɩkɛ kʊjɔʊ tɔnaɣ ŋga pahaɣa agɔma mba pɔkɔŋna mɛlɛ naa se pakʊna pɔ-lɔkɔtʊ mbʊ yɔ palɩnɛ nɔmɔʊ kɩɖalʊʊ lɩm salala yɔ. Ɖɔɖɔ lɛ Guadeloupe ñɩma taa kɛwɛ leleŋ alɩwaatʊ ndʊ tɩ-taa nɛ pasɩŋgʊ pɔ-nɔnɔsɩ tɛ nɛ pɛ-hɛzʊʊ. Chritoph Colomb cɔlɔ lɛ kɩwɛ ɛzɩ pɔm ɛlɛ kɩ-kɩlɩ paɣlʊʊ nabʊlɛ pɔm nɛ kɩ-leleŋ wɛ camɩyɛ kama fɛyɩ. Papɩzɩɣ pɛsɛtɩ-kʊ nɛ saɣ.