Yuudaayism

Pɩlɩɩna Wikipediya

Yuuda n̄ɩma tɛ Ɛsɔ sɛtʋ yaa Ɛsɔ tɛɛ luŋuu ŋgbɛyɛ payaɣ se Yuudayism. Patɩlɩ Ɛsɔ tɩlʋʋ mbʋ nɛ paɣtʋ ndʋ tɩ-yɔɔ pɔɖɔŋ nɛ sɔnzɩ ndɩ ndɩ nzɩ palakɩ yɔ, pɩtɩŋa payɩ mbʋ yɔ pɩkpɛndaa nɛ payaɣ se Yuudayism. Yuuda samaɣ kɛ Izirɛɛlɩ piya liɖe taa n̄ɩma. Yuuda n̄ɩma mba pɛkɛ "orthodoxe" taa ɛyaa yɔ, ɛzɩ weyi payaɣ se Daaniyɛɛlɩ Boyarin mbʋ yɔ, ɛtɔŋ se Yuudayism tɛkɛ Ɛsɔ sɛtʋ ŋgbɛyɛ naɖɩyɛ, pɩtɛkɛ ɖɔɖɔ Ɛsɔ yɔɔ lidaʋ wɛnaʋ nabʋyʋ, ɛlɛ, pɩkɛ Izirɛɛlɩ n̄ɩma tɛ sɔnzɩ nɛ pa-lakasɩ lɛɛsɩ ndɩ ndɩ. Pɩtasɩɩna piɖeke, Yuudayism ŋgbɛyɛ taa ɛyaa ɖɔŋ ɖɔɖɔ Ɛsɔ sɛtʋ paɣtʋ taa natʋyʋ yɔɔ.

Ɛsɔ kaɖʋ Nɔɔ Haʋ ɛ nɛ ɖɔ-cɔzɔ Abrɩham pɛ-hɛkʋ taa. Nɔɔ Haʋ mbʋ pʋ-yɔɔ pɩtɩŋnaa nɛ Yuudayism ŋgbɛyɛ n̄ɔ. Izirɛɛlɛ cɔzɔnaa nɛ Yuuda n̄ɩma mba pɛkɛ pe-liɖe taa n̄ɩma yɔ pɛ-ŋgbɛyɛ kɛlɛ. Pɛwɛna paɣtʋ takayɩsɩ, nzɩɩ payaɣ se Tooraa nɛ Nevi'im nɛ Ketouvim. Takayɩsɩ nzɩ sɩkpɛndɩna kpɛm nɛ payaɣ se Taanaakɩ yaa Migra yaa Hebra n̄ɩma Takayaɣ kiɖeɖeɣa yaa pɛ-tɛ Biibili. Ka-taa pama pa-paɣtʋ tɩŋɛ nɛ pe-lidaʋ ŋgʋ pɛwɛna Ɛsɔ yɔɔ yɔ kʋ-tɔm. Pʋwayɩ lɛ, Ɛsɔ ɖʋ Nɔɔ Haʋ mbʋ ɛ nɛ Mooyiizi pɛ-hɛkʋ taa ɖɔɖɔ. Yee mbʋ ɖɔ-cɔzɔ Abrɩham Ɛsɔ tɛɛ luŋuu ŋgbɛyɛ yɔɔ Yuuda n̄ɩma tɩŋnaa nɛ palɩzɩ Yuudayism ŋgbɛyɛ. Ɛsɔ cɛlɩ Mooyiizi paɣtʋ ndʋ yɔ, tɩ-yɔɔ pɔɖɔŋ.

Yuudayism ŋgbɛyɛ sɩma Ɛsɔ kʋɖʋm ɖeke koŋ, ɛnʋʋ lɛ Abrɩham tɛ Ɛsɔ, Iizaakɩ tɛ Ɛsɔ, Yaakɔɔbʋ tɛ Ɛsɔ. Paaleɣyi nɛ Ɛsɔ ɛnʋ ɛ-hɩɖɛ yem. Ɛkɛ Maatɛŋ Ɛsɔ payaɣ-ɩ se "Yaave" (YHWH). Ɛkɛ Ɛsɔ Ɖoŋ tɩŋɛ tʋ, payaɣ-ɩ se "Elohim". Ɛnʋ kɩlɩna pɩtɩŋɛ, ɛnʋʋ lɛ kɩpaɣlaa taa KƖPAƔLƲ, payaɣ-ɩ se "Adonaï". Ɛkɛ kʋɖʋm koŋ, eɖeke ɛwɛna. Ɛkɛ Ɖoŋ tɩŋɛ tʋ. Ɛsɩma pɩtɩŋɛ. Natʋyʋ fɛyɩ-ɩ mɛsaɣ tɛɛ. Ɛwɛ siɣsiɣ nɛ ɛkɛ pʋdɔdɩyɛ nayʋ.

Pɛ-ŋgbɛyɛ nɖɩ ɖisusuu se ɖoŋ tɩŋɛ kpeɣli "Eloohim" cɔlɔ. Ɛnʋ lɩzɩna kedeŋa kpeekpe nɛ kɔ-yɔɔ wondu tɩŋɛ. Ɛnʋʋ lɛ kiɖeɖeu. Ɛnʋ lɩzɩna Izirɛɛlɩ piya Egipiti ɛjaɖɛ taa.Yerusaalɛm Ɛsɔ kuduyuu tɛɛ cɔjɔnaa lizaɣ Ɛsɔ kelizasɩ. Cɔjɔnaa mbaa payawaɣ se "Kohanim waa". Ɛlɛ, Yuuda n̄ɩma nabɛyɛ, Esseeni liɖe taa n̄ɩma kʋyaɣ cɔjɔnaa mba pɔ-yɔɔ. Pʋ-yɔɔ pɔhɔkɩ Ɛsɔ kuduyuu ŋgʋ, ɛlɛ paɖaɣnɩ-kʋ kʋsʋʋ. Nabʋlɛ n̄ɔkʋʋ ɖeɖe Yuudayism ŋgbɛyɛ taa n̄ɩma mɩzɩ kedeŋa kpeekpe. Mbʋ yebina nɛ Yuuda n̄ɩma Ɛsɔ sɛtʋ ŋgbɛyɛ tɔyɩ kedeŋa kpeekpe.

Izirɛɛlɩ samaɣ taa n̄ʋndɩnaa payaɣ se "rabbanim waa". Mba kpeɣlina nɛ pama pa-paɣtʋ takayaɣ sɔsɔɔ. Ŋgaa payaɣ se "Talmud". Ŋgbɛyɛ naɖɩyɛ, payaɣ-ɖɩ se "Karayisme" ɖɩ-taa n̄ɩma n̄ekizi paɣtʋ ndʋ tɩ-yɔɔ ɖɔm. Mba payaɣ paba se "Beta Izirɛɛlɩ waa" nɛ pɛwɛ Etiopii ɛjaɖɛ taa yɔ, paba n̄aasɩŋ paɣtʋ takayaɣ ŋga.

Yuudayism ŋgbɛyɛ wɛ aŋgba wena alɛyɩ n̄ɔʋ kedeŋa yɔɔ cɩna yɔ a-taa. Ɛsɔ kʋɖʋm ɖeke koŋ ŋgbɛyɛ nɖɩ ɖɩsɩma. Halɩ nɛ sɔnɔ ŋgbɛyɛ nɖɩ ɖɩwɛɛ. Yuuda n̄ɩma sɔnzɩ nɛ pɔ-tɔm yɔɔ pɩtɩŋnaa nɛ Krɩstianism nɛ Iizilaam pɛ-aŋgbɛ n̄ɔ ɖɔɖɔ. Akɛ ɖɔ-cɔzɔ Abrɩham Ɛsɔ sɛtʋ tɛ aŋgba. Ɛlɛ, pɩtɛkɛ pʋ-yɔɔ pɩtɩŋnaa nɛ "Samaritanism" nɛ Zoroastrism" aŋgba n̄ɔn̄ɔ. "Zoroastrism" n̄ɛkɛ "Mazdéism" ŋgbɛyɛ piliŋa nakɛyɛ.