Tɩ-yɔɔ wɛʊʊ tʊmɩyɛ labʊ lɩmaɣzɩyɛ

Pɩlɩɩna Wikipediya

Tɔm kɛdɩtʊ taa lɛ, tɩ-yɔɔ wɛʊʊ tʊmɩyɛ labʊ lɩmaɣzɩyɛ kɛ ɛyʊ yɔɔ politiki lɩmaɣzɩyɛ tɔm pɩlɩna ɛyʊ tɩ yɔɔ wɛʊʊ tɔm nɛ mbʊ patɩlɩ ɛyʊ kɛ pɩyʊ e-fezuu caɣʊʊ taa yɔ. Maɣzɩm mbʊ pɩ-tɛ kiɖe tɔm kɛlɛ paa weyi ɛtɩlɩ lɛlʊ wɛna ɖooo lʊlʊʊ taa waɖɛ pʊcɔ ɛlɩɩ nɛ ɛmaɣna ɛjaɖɛ yɔɔ ñɩndʊ, nɛ paɣtʊ natʊyʊ fɛyɩ se tɩpɩzɩɣ tɩñazɩ-ɩ, nɛ tɩsɔɔlɩ ɖɔɖɔ se paa pɩzɩɣ ɛyɔɔdɩ ndʊ ɛmaɣzʊʊ yɔ. Tɔsʊʊ huu nɔmɔʊ taa lɛ, tɩcaɣ paa anɩ ɛwɛɛ ɛ-tɩ yɔɔ nɛ ɛlakɩ mbʊ ɛpɩzɩɣ yɔ, ña-ñɩm ɛkɛ ña-ñɩm kɛlɛ ɖɩcɔŋna lɛ ɛ nɛ menɖeke mañɩm tɩnaa lɩmaɣzɩyɛ pacaɣ palɩɩ ɖama. Samaɣ ɛsɩnda nɛ politiki lɩmaɣza naa ndɩ ndɩ ɛsɩndaa pɩfɛyɩ paɣtʊ natʊyʊ ɛɖaŋ ɛyʊ yaa tɩma ɛyʊ.

Tɩ yɔɔ wɛʊʊ lɩmaɣzɩyɛ tɔbʊʊ nɩɣ tɔm wɛ ɛyʊ yɔɔ kandɩyʊ waɖɛ takayɩ hɔɔlaɣ 4 ŋga taa pɩnaɣ 1789, mbʊ lɛ pɔtɔŋ tɩ yɔɔ wɛʊʊ kɛ wɛtʊ kpeekpe ndʊ yee ɛyʊ lɛlʊ ɛlakɩ pɩyʊ yɔ pɩtaa cɛyɩ lɛlʊ yɔ yaa pɩtaa kayɩ-ɩ kaʊʊ, mbʊ lɛ tɩlabʊ taa fɛyɩ kamaɣ pɩyɛ naɖɩyɛ yee pɩtɛkɛ mbʊ se pɩkɛna lɛlʊ kɔyɔ. kɛlɛ mʊntʊsʊʊ alɩwaatʊ taa ɛyʊ maɣzɩm tʊmɩyɛ tɩnaa nabayɛ ñɔtɔŋ tɩ yɔɔ wɛʊʊ tɔm kɛ paɣtʊ ndʊ tɩtaha nɔmɔʊ ɛgɔm ñɩndʊ natʊyʊ kaʊʊ yɔ yee tɩtɛkɛ ndʊ mɔnsɔɔla yɔ. Kɛlɛ pɩ-tɛ lɩmaɣzɩyɛ tɩ-tɔm tɩcaɣ kpaagbaa kpem ɛyaa nabayɛ naalɛ, mba yɔ Jeremy Bentham nɛ John Stuart Mill.

Tɔmpiye tɩ yɔɔ wɛʊʊ lɩ Fransɩɩ kʊnʊŋ taa lɛ, ɖooo pɩnaɣ 1818 wɛɛ taa kɛ Maine Biran tʊ cɔlɔ. Pɩtasɩɩna piyeke yʊsɩyʊ tɩ yɔɔ kaawɛɛ pʊcɔ tɔmɩŋ kɩfaŋ alɩwaatʊ nɛ ɖɩ-tɔbʊʊ kaakɛ se kpaɣʊʊ nɛ kpeɣuu lɩmaɣza kɛ Ɖooo kɩbɩnjaazɩ wɛɛ nɛ Hɛkʊ Hɛkʊ alɩwaatʊ taa, palʊkaɣ ɛyʊ waɖɛ tɔm yɔɔ nɛ kpɛŋgbɛzɛmɩtʊ tɔm yɔɔ kpaɣ mʊntʊsʊʊ kpaɣɖɩŋ wɛɛ taa.

Pɩkɔma kedeŋga kpeekpe you naalɛ ŋgʊ wayi lɛ, tɩ yɔɔ wɛʊʊ lɩmaɣzɩyɛ ɖaɣnaɩ ɖoŋ kpaɣʊʊ pɩtɩŋna Alain, Bertrand de Jouvenel, Raymond Aron yaa Karl Popper nɛ Benedetto Croce pɔyɔɔ. Mbʊ lɛ papaza-tʊ labʊ Erɔpʊ ajɛyɛ taa ɛzɩ pɩkɛ ɛyaa kpeekpe tɔsʊʊ kɩyakʊ, ɛzɩ Caama tʊ Wilhelm Röpke yɔ. Piritaniiki tɩ yɔɔ hɔɔlʊʊ taa lɛ William Beveridge kɛ Insurance and Allied Services laba lɩmaɣza piŋ mbʊ pasɩɩ Welfare State yɔ nɛ samaɣ yɔɔ kandʊʊ kɛ Erɔpʊ nɛ wɩsɩ ɖɩɖʊyɛ ajɛyɛ taa yɔ. Ɖeɖe nɛ sɔnɔ yɔ tɩ yɔɔ wɛʊʊ maɣzɩm wɛna seɣtiyaa piŋ ɛyaa mba pɛkɛ tʊsʊʊ tʊmɩyɛ tɩnaa pa-taa kɔyɔ Amartya Sen, samaɣ tʊmɩyɛ tɩnaa ɛzɩ Raymond Boudon, nɛ takayasɩ kɩkalasɩ mayaa ɛzɩ Mario Vargas Llosa nɛ Gabriel García Márquez.