Sambɛzɩ pɔɔ

Pɩlɩɩna Wikipediya
Sambɛzɩ Pɔɔ vers Sambɛzɩ Tɛtʋ

Sambɛzɩ kɛ Afrika nɛ Haɖɛ kiŋ lɩm pɔɔ sɔsɔɔ. Ka-ɖakɩŋ maɣmaɣ yɔ lɛ, kɛ-kɛ pɔɔ naanza ŋga Afrika kedeŋga pɔsɩ sɩnɛ sɩ-wayi Niili PɔɔKoŋgo PɔɔNizɛɛrɩ pɔɔ nɛ. Sambɛzɩ pɔɔ ŋga kaɖalakɩŋ maɣna kilomɛta waa 2750. Kɛ-tɛ ɖɩlɩyɛ taa kɔyɔ Sambii ɛjaɖɛ taa, katɩŋna tobi kooyiŋtʊʊ Aŋgoola ɛjaɖɛ taa nɛ kɛtɛzʊʊ Sambii ɛjaɖɛ ɖeeɖe kapɩsɩ kamaɣ kɛ-nɛ Namiibi ɛjaɖɛ nɛ Simbaabuwee nɛ kɛ-tɛzʊʊ Moozambiki ɛjaɖɛ ɖeeɖe kɛkpɛndʊʊ Ɛndɩ teŋgu taa yɔ.

Sambɛzɩ lɩm pɔɔ nga kɛ-tɛ pɔlɔkʊʊ walanzɩ maɣna kilomɛta waa 1330000 kpɛɣɛ ko nɛ tɛŋ weyi ɛtɩna kɛ-tɛ su yɔ ɛnɩɣ kamɩŋ fenaɣ nɛ lakɩŋ fenaɣ kɛnɛ. Kɛ-tɛ caɣyɛ taa kpɛntʊ wɛ nabʊyʊ taa yɔɔyɔ, kpaɣna 2 000 pɩtalɩ 3 000 m3/s, ɛlɛ, kadalɩɣ 32 800 m3/s lɛlaɣ fenaɣ taa pɩnaɣ 1956 taa. Pɔsɩ cɩkpesɩ nzɩ sɩkpɛndʊʊ kada yɔ, nzɩ yɔ Kafuu nɛ Siirɛ ŋga kɛ-kɛ Malawii kujomuu tɛ pɔɔ ŋga kalɩzʊʊ lɩm yɔ. Cɩnɛ nɛ peɖɔ mbʊ lɛ, padɩ ɖʊ-kɛ koŋdoloko waa kɩgbanzɩ tɛtʊ naa pɛnɛ pada. Ndʊ yɔ Chinyingi nɛ Katima Mulilo nɛ Fikitoriya lɩm kɩfalɩm taa nɛ Chirundi nɛ Tete.

Victoria Falls, gorge 1

Fikitoriya lɩm kɩfalɩm mbʊ Sambii nɛ Sɩmbaabuwee pɛtɛyʊʊ yɔ nɛ pɩpɩsɩ lɩm ɖɩvalɩyɛ lone sɔsɔyɛ kedeŋga kpeekpe taa nɛ kɩvalanzɩ mazʊʊ maɣna mɛta waa 1700 nɛ kʊ-kʊkʊmɩyɩŋ taa mazʊʊ maɣna mɛta waa 108, pɩsa ɛsɩyɛgbena lone Sambɛzɩ pɔɔ yɔ. Lɩm ɖɩlɩyɛ cɔlɔ ɖɩfalɩyɛ taa pɔɔ kpeŋ Barotseland kɛdɛŋga taa nɛ kawadɩ alɩwaatʊ nabʊyʊ nabʊyʊ. Pɔɔ ɖɩkpende taa lɛ, katɩŋgʊ kɩɖe tɛ pɔɔ, ŋga ɖɩyaɣ se Canyon basaltique nɛ kɛtɛŋ handala fɛʊʊ ŋgʊ kɩwɛ camɩyɛ nɛ pasa lɩm ɛwadɩyɛ yɔ yɔ. Paa kɛwɛ kaɖɛ ɛzɩma yɔ kɛwɛna hɔɔlɩŋ sakɩyɛ weyi ɛyɔ pasaɣ kpiyiŋ yɔ.

Victoria Falls from the air 1972

Sambɛzɩ pɔɔ ɖɩlɩyɛ wɛ ahɔya kajɩka kɩkpɛda Sambii nɛ hayi kɩŋ wɩsɩ ɖɩɖʊyɛ taa kɩŋ. Pɔɔ sɔsɔ ŋga katɩŋna tɩŋ piyasɩ nzɩ sɩ-yɔ wɛ tɩŋ hɔtʊ nɛ hayi kɩŋ ɛzɩ mɛta waa 1500 nɛ teŋgʊ ɖeeɖe. Luangwa nɛ Kafuu kɛnɛ pɔɔsɩ kɩkpɛndasɩ sɔsɔsɩ Sambɛzɩ kideŋ lɩmɩyɛ ñɩŋgʊ yɔ. Kafuu tɛ walanzɩ mazʊʊ taa lɛ, kɛwɛna mɛta waa 180 ɖama ɖɩgbɛdɩyɛ taa. Kɛnɛ Luangwa tɛ ɖama kpɛndʊʊ taa lɛ, sambɛzɩ pɔɔ sʊʊ Moozambiki taa.

Kajalaɣ anaasayɩ weyi ewoba nɛ ɛna Sambɛzɩ pɔɔ sɔsɔ yɔ ɛnʊ lɛ David Livingstone, ɛ-tɛ ɛjaɖɛ takʊʊ Bechuanalan pɩnaɣ 1851 nɛ 1853 taa. Pɩnzɩ naalɛ yaa natozo wayi lɛ, etiɣ Sambɛzɩ nɛ haɖɛ ɛtalɩ ɛwadɩyɛ taa ɖɩsʊyɛ nɛ ɛ-nʊmɔʊ ŋgʊ kɩ-ta lɛ, ɛlɩɩ Fikitoriya lɩm kɩfalɩm yɔ. Kpaɣna pɩnzɩ 1858 ndalɩ 1860 John Kirk tɩŋga-ɩ. Livingstone kpazɩ pɔɔ pɩtɩŋna Kongone ɛwadɩyɛ ɖɩsʊyɛ taa ɖɔɖɔ polɩŋ nɛ lɩm kɩfalɩm, nɛ pɩkpaʊ nɛ mbʊ yɔ ɛhɛɛ pɔɔ kɩkpɛnda Siiri nɛ ɛtalɩ Malawii kujomuu.

Zambezi delta

Sambɛzɩ pɔɔ wɛna hoɖe nɛ pɩcɛyʊʊ alɩwaatʊ tɩŋga, pɩlɩna pʊyɔɔ lɛ, kɛdɛkɛ wiɖi habɩyɛ sɔsɔyɛ ndɩ ɖɩyɔɔ pɔɖɔŋ nɔmɔŋ sɔsɔŋ yɔ. Ɛlɛ egeetiye taa lɛ, pʊwɛ kɛlɛʊ se ɛyaa ewoki nɔmɔŋ patɩŋgʊna pɔlɔkɩŋ pɔɔ kpeekpe yɔ mbʊ se patɩŋna nɔmɔŋ kɩbɩŋ weyi e-feɖeʊ yaa nabʊyʊ taa lɛ, lɩm liba-ɩ nɛ papɩzʊʊ powoki haɖa ageeta naayɛ taa pɔɔ kidemɩŋ yɔ nɛ mɛlɛ naa.

Sambɛzɩ kadɩtɩnɛ kaɖalakɩŋ taa mbʊ yɔ kondoloko naa kɩgbanzɩ yeke wɛna kʊyɔ nɛ lɛɛkʊ kɛ naŋgbanzɩ ɖɔnaa tɛ ñɩŋgʊ. Ɛlɛ hɔɔlɩŋ sakɩyɛ taa yooŋ mɛlɛ naa pɔɔyɩŋ kpakʊʊ ɛyaa nɛ lɔɔɖa pɔɔ yɔ.