Sɛŋgapuuri
| Sɛŋgapuuri Singapour | |||
.svg) Sɛŋgapuuri tɛlɛŋa | |||
| |||
| Tʋmɩyɛ taa kʋnʋmɩŋ: | . | ||
| Tɛtʋ sɔsɔtʋ: | . | ||
| Ɛjadɛ kɛ mbʋ yɔ: | . | ||
| Ɛjaɖɛ ñʋʋdʋ: | Ɖajaa Tony Tan | ||
| Ɛjaɖɛ walanzɩ: | 719.1 km² | ||
| Samaɣ ñʋʋ: | 5,610,000 (2015) | ||
| Tɛtʋ hɔɔlʋʋ samaɣ ñʋʋ: | 7,797 km² | ||
| Internet nimaɣ: | . | ||
Azii nɛ hadɛ kiŋ wɩsɩ ɖɩlɩyɛ hɔɔlʊʊ taa tɛtʊ sɔsɔtʊ natʊyʊ wɛɛ nɛ payaɣ-tʊ se Sɛŋgapuuri. Sɛŋgapuuri kɛ tɛtʊ sɔsɔtʊ tɩtɛ tɩkɛ ɛjaɖɛ ɖɔɖɔ. Tɩ-walanzɩ kɛ 719,1 km2. Tɛtʊ ndʊ ndʊ lɩm cɔ-tʊ kondigo nɛ pɩta yɔ, tɩ-taa natʊyʊ natʊyʊ kpɛndɩna kpɛm nɛ pɩkɛ Sɛŋgapuuri tɛtʊ. Tɛtʊ lɩm cɔ-m pɩtaa waa ndʊ ndʊ tɩkpɛndaa nɛ pɩkɛ Sɛŋgapuuri yɔ, tɩkpɛndɩ nɩɩnʊwa nɛ hiu nɛ naanza (64).
Tɛtʊ ndʊ tɩ-taa payɩ lɛ, tɛtʊ ndʊ payaɣ se Pulau Ujong yɔ tɩkɩlɩna walʊʊ. Tɩ-walanzɩ kɛ 584,8 km2. Ɛyaa ɖɔ sakɩyɛ tɛtʊ ndʊ tɩ-taa. Hɛtʊ ndɩ ndɩ tɔyɩ Sɛŋgapuuri tɛtʊ taa kamaɣ fɛyɩ. Hɛtʊ ndɩ ndɩ ndʊ tiyebina nɛ pakʊ Sɛŋgapuuri tɛtʊ hɩɖɛ se «kaɖaɣ tɛtʊ».
Azii tɛtʊ tɩŋa payɩ taa lɛ, Sɛŋgapuuri tɛtʊ taa ɛyaa kɩlɩ ɖɔʊ. Kedeŋa kpeekpe yɔɔ lɛ, tɛtʊ kʊɖʊmtʊ ɖeke kɩlɩna Sɛŋgapuuri tɛtʊ ɛyaa ɖɔʊ nʊmɔʊ taa.
Azii tɛtʊ taa hɔɔlʊʊ ŋgʊ payaɣ se péninsule Malaise yɔ kɩ-hadɛ kiŋ Sɛŋgapuuri tɛtʊ wɛɛ. Sɛŋgapuuri tɛtʊ nɛ hayi kiŋ hɔɔlʊʊ taa lɛ, mbʊ payaɣ se détroit de Johor yɔ mbʊ tɛyɩna tɩ nɛ péninsule Malɛɛzɩ pɛ-hɛkʊ taa. Hadɛ kiŋ hɔɔlʊʊ taa lɛ, Sɛŋgapuuri walaa puwolo mbʊ payaɣ se Détroit de Sɛŋgapuuri yɔ, pʊ-hɔɔlʊʊ taa. Tɔzʊʊ nʊmɔʊ taa lɛ, Sɛŋgapuuri tɛtʊ nɛ natʊyʊ paakpɛzɩɣ.
Pɩnaɣ 1965 taa Sɛŋgapuuri tɛtʊ wɛ tɩ-tɩ yɔɔ. Alɩwaatʊ ndʊ tɩ-taa lɛ, Sɛŋgapuuri tɛtʊ taawɛɛna tɛɛtɛɛ ñɩm sakɩyɛ. Ɖɔɖɔ lɛ, yoŋ kɛwɛ samaɣ ndɩ ndɩ hɛkɩŋ taa. Alɩwaatʊ ndʊ tɩ-taa ɖɔɖɔ lɛ, tɔzʊʊ ketiba kpaakʊ wiluu tɩyɛ Sɛŋgapuuri tɛtʊ taa. Evepiya nɛ pɛlaa patanaɣ tʊma se pala. Ɖʊsʊyɛ taafɛyɩ camɩyɛ, pʊ-tɔbʊʊ se kuduyiŋ taaɖɔɔ se pɩtalɩ Sɛŋgapuuri tɛtʊ taa ɛyaa tɩŋa. Lɩm ɖɔɖɔ kɛwɛ kɛdɛɖaɣ pɩdɩɩfɛyɩ. Paa mbʊʊ yɔ, Sɛŋgapuuri tɛtʊ cɛyɩ tɩ-tɩ nɛ tɩkɛ kedeŋa kpeekpe yɔɔ ajɛya wena akɩlɩ ɖɛʊ nɛ ɛsɩndaa hɔɔlɩŋ ndɩ ndɩ tɩŋa nʊmɔʊ taa yɔ, a-taa lɛɛɖɛ.
Ɛyaa mba pɛwɛ Sɛŋgapuuri tɛtʊ yaa ɛjaɖɛ taa yɔ, pa-taa lɛ, Siini ɛjaɖɛ taa samaɣ kɩlɩna ɖɔʊ. Sɛŋgapuuri ɛjaɖɛ taa ɛyaa mɩnʊʊ yɔɔ lɛ, ɛyaa 74,3 kɛ Siini ɛjaɖɛ taa ñɩma. Kɩyɛɛna fenaɣ kɩyakʊ nakʊ ñɩŋgʊ wiye, pɩnaɣ 1965 taa Sɛŋgapuuri tɛtʊ taa ɛyaa nabɛyɛ kizaa se Sɛŋgapuuri ɛjaɖɛ ɛkpɛndɩ Malɛɛzɩ ñɩnɖɛ yɔɔ. Mbʊ yebina nɛ yoŋ ndɩ ndɩ lɩɩ Sɛŋgapuuri ɛjaɖɛ taa. Pʊ-tɔbʊʊ se Siini ɛjaɖɛ taa ñɩma mba pɛwɛ Sɛŋgapuuri ɛjaɖɛ taa yɔ, paba sɔɔlaa se Sɛŋgapuuri ɛjaɖɛ ɛkpɛndɩ Malɛɛzɩ ñɩŋɖɛ yɔɔ.
Azii tɛtʊ taa ajɛya naadozo kɩlɩna ɖoŋ nɛ ñɩm Azii tɛtʊ taa ajɛya lɛɛna kpeekpe hɔɔlɩŋ ndɩ ndɩ tɩŋa taa. Pɩnaɣ 1980 taa Sɛŋgapuuri ɛjaɖɛ sɔzɩ ajɛya ɖoŋ ñɩna ana a-yɔɔ nɛ pɩla se ajɛya ɖoŋ ñɩna ana alɩ ajɛya naanza Azii tɛtʊ taa. Ajɛya naanza ana akpacayɩɣna ajɛya lɛɛna wena a-tɔzɩŋ tiba kpidikpidi yɔ Azii tɛtʊ taa.
Kedeŋa yɔɔ cɩna, ñɩnɩyaa tazaa nɛ pala akɔnta nɛ patɩlɩ paa ɛjaɖɛ nɖɩ ɖɩ-taa ɛyʊ kʊɖʊm tɔkɩ mbʊʊ paa evemiye nɖɩ yɔ. Pa-akɔnta labʊ taa lɛ, patɩlaa se Qatar ɛjaɖɛ taa ɛyaa kɩlɩɣna hiɣu mbʊ pɔtɔɔ evemiye taa yɔ nɛ pɩkɩlɩ kedeŋa yɔɔ cɩna ajɛya tɩŋa. Qatar ɛjaɖɛ wayɩ lɛ, Luxembourg ɛjaɖɛ tɩŋɩɣna nɛ ɖɩɖɩ wayɩ kɔyɔ Sɛŋgapuuri ñɩnɖɛ.