Plʊtɔɔ

Pɩlɩɩna Wikipediya
Pluto-01 Stern 03 Pluto Color TXT

Plʊtɔɔ (kɩɖaŋ: ⯓[1]♇[2]) kɛna wɩsɩ cɔɔʊ taŋgalam tɩyɩŋga nakɛyɛ. Tɩŋga ŋga kakɩla paɣlɩka yɔ ŋga lɛ Eris. Plʊtɔɔ kɛna tɩŋga cikpelaɣ nakayɩ nɛ payaɣ-kɛ nabʊyʊ taa se 134340 ɖɔɖɔ. Tɩŋga kanɛ kɩ-tɛ diamètre maɣna kilomɛtanaa 2 372 pʊtɔbʊʊ se yee pakpaɣ fenaɣ tɛ diamètre nɛ pɛtɛyɩ-kʊ tɔm naputozo taa kɔyɔ, Plʊtɔɔ kpakɩɣ napʊlɛ. Plʊtɔɔ kɛna wonuu nakʊyʊ ñɩŋgʊ ŋgʊ kɩwɛ wondu ndʊ tɩkɩla paɣlʊʊ nɛ kɩwɛ wɩsɩ cɔlɔ kpɛɛɛ yɔ. Yee pɛkɛdɩɣ kɩ-tɛ hilimiye kɔyɔ, ŋgʊ lɛ hiu ŋgʊ. Ñɩnɩya ñɩnaɣ se pana se ɛbɛ nɛ ɛbɛ pɩwɛ tɩyɩnzɩ kpeekpe taa lɛ, Plʊtɔɔ pɛlɛɣ naʊ nɛ tɩŋga kanɛ koposina wɩsɩ ɛzɩ 30 nɛ 49 kɛ tɩyɩnzɩ kpɛlɛkʊ ɛgbamɩyɛ taa. Kɩwɛ pɩlɩʊ ŋgʊ payaɣ-kʊ se Kuiper tɩyɩnzɩ nʊmɔʊ yɔ kɩ-taa.

Pluto-picture

Ɖooo pɩnaɣ 1930Amerika taa tɩyɩnzɩ kpɛlɛkɩyʊ weyi payaɣ-ɩ se Clyde Tombaugh yɔ ɛna caɩyɛ Plʊtɔɔ tɩyɩnzɩ kpeekpe taa nɛ ŋgʊ kaakɛŋna tɩŋga nakʊ ñɩŋgʊ. Kpaɣna pɩnzɩ mɩnɩŋ XX nɛ XXI taa pana tɩŋga nakayɩ nɛ payaɣ-kɛ se Eris. Eris tɩŋga kanɛ pamaazɩ-kɛ lɛ, kɩkɩla paɣlʊʊ pazɩ kɛ Plʊtɔɔ. Mbʊ yebina nɛ kɩyɛɛna fenaɣ 24 pɩnaɣ 2006 taa pakpaɣ Eris ɛzɩ ŋgʊ ɖɔɖɔ kɩkɛ tɩŋga. Pɩlaba mbʊ lɛ, pɔcɔna se ndʊ paamaɣza Plʊtɔɔ yɔɔ yɔ pɩtɛkɛ mbʊ siŋŋŋ nɛ pɛtɛzɩ Plʊtɔɔ kpaaʊ se kɩwɛɛ wondu ndʊ tɩwɛɛ ñɩɩɩ ñɩɩɩ yɔ tɩ-taa pʊyɔɔ kɛ pamaɣzɩɣ-kɛ nɛ cɛcɛsɩ sɩnɛ: 134340. Plʊtɔɔ kʊnɛ kɩ-taa wondu ndʊ pakɩlɩɣ naʊ yɔ ndʊ lɛ kaaŋ, metani (méthane) ɖɔm pɛ, lɩm pɛ nɛ azotɩ kiniidu ɖɩŋɖɩŋ. Ñɩinɩyaa mba paalɛɣ Plʊtɔɔ naʊ yɔ pa-taa kɔyɔ Greg Buchwald, Michel DiMario nɛ Walter Wild.

Pɩɩkɛ Siikagoo tɩɩnzɩ kpeekpe ité taa pɩnaɣ 1909 taa. Pɩwayɩ lɛ, ñɩnɩyaa sakɩyɛ na-kʊ ɛzɩ tɔm hiu nɛ naanza (14) mbʊ yɔ nɛ pa-taa kɛlɛ Heidelberg kɔlaɣ fenaɣ 23 pɩnaɣ 1914. Pɩnaɣ 1930 taa siŋŋŋ kɛ pana Plʊtɔɔ nɛ panya-kʊ se planɛte X. Patana-kʊ yem ɛlɛ Percival Lowell ñɩnaɣna se ɛna mbʊ piyiiduu tɩŋga ŋga payaɣ-kɛ se nɛptunɩ yɔ. Pɩwayɩ lɛ, tɩyɩnzɩ kpɛlɛkɩyʊ weyi payaɣ-ɩ se Tombaugh yɔ ɛñɔɔzɩ ɛ-tɩ camɩyɛ nɛ ɛpaɣzɩ lɩzʊ fotonaa kpaɣ kɔlaɣ fenaɣ 29 pɩnaɣ 1930 taa. Ɛcɛkaɣ fotonaa mba tɔm naputozo taa ɖama yɔɔ nɛ lɛlaɣ fenaɣ 18 pɩnaɣ kʊɖumaɣ ŋga ka-taa lɛ, ɛ-lɩmaaza wolo nɛ ɛna se nabʊyʊ ciidiɣ hɛkʊ taa. Pɩla mbʊ lɛ, Lowell ñɩnɩyaa lala tasɩ ñɩnɩʊ kɛ Harvard College Observatory taa nɛ palɩzɩ ɖɔɖɔ fotonaa lakɩŋ fenaɣ 13 pɩnaɣ 1930 nɛ panacamɩyɛ nɛ petizi se tɩŋga nakayɩ wɛɛ nɛpayaɣ-kɛ Plʊtɔɔ. Tɛʊ fema lɛ, Tɩyɩnzɩ Ñɩnɩyaa kpeekpe kɩkpɛndɩɣ ŋgbɛyɛ susi kpaaa kɛ tɔm kɩfatʊ tʊnɛ. Tɩŋga kanɛ, pʊcɔ nɛ kapɩsɩɣ ka-tɩ yɔɔ kpɛlɩ kpɛlɩ nɛ pɩtɛlɛ, kaɖʊ avema looɖo nɛ ñɩɩtʊ nakʊ nɛ cɛccɛsɩ hiu nɛ lʊbɛ.

NASA lɔ ɛsɔtaa kɔlaɣ fenaɣ taa pɩnaɣ 2006 kɛ loyuu kɩluzʊʊ ŋgʊ kɩñɩnɩɣ wɩsɩ cɔɔʊ taŋgalam tɩyɩnzɩ taa yɔ, New Horizons, nɛ kɩtalɩ Plʊtɔɔ hasɩyaɖɛ fenaɣ 14 pɩnaɣ 2015. Ki-seɣa taa wɛ kilomɛtanaa 11 095 nɛ loyuu kiluzuu ŋgʊ lɛ kacalaɣ ŋgʊ ŋgʊ kɩpɩzaa kɩsʊʊ Pliitɔɔ taa camɩyɛ yɔ. Kɩkʊyɩna tɛtaa nɛ kɩtalɩ Pliitɔɔ lɛ kilomɛtanaa miliyaarɩwaa 6,4 kɩlaba.

  1. Modèle:Cite web
  2. Modèle:Cite book