Pɔtasɩyɔm

Pɩlɩɩna Wikipediya

Pɔtasɩyɔm ɛnʊ ɖɩyaɣ ɖɔɖɔ se kaŋwa, ɛkɛ kpɛlɩ kpɛlɛkʊʊ tɛ pʊtʊ weyi ɛ-tɛ ñʊʊ mayaɣ kɔyɔ 19 nɛ yʊsaɣ ñɩŋa yɔ K (latɛŋ kʊnʊŋ taa lɛ, kalium). Ɛkɛ ñɩɣlɩm ɖʊʊyʊ pɩyʊ weyi ɛwɛ ɖɔfɩɩ yɔ, ɛhʊlɩmɩ ñɩɣlɩm tɩyɛ, nɛ epiyi pazɩ, ɛkɛ pʊtʊ ɛkpɛndɩɣ ɛ-tɩ nɛ pʊtʊnaa lɛɛla kɛ teŋgu lɩm taa yɔ nɛ ɖɔɖɔ tɛtɛɛ ñɩm wondu lɛɛtʊ. Ɛɛlazɩɣ mʊ kalɩkɔdaɣ helim taa nɛ patɩ ɖʊyɩ lɩm kɔyɔ ɛ-tɩ lɛɣzɩɣ kpaagbaa.

Palɩ kaŋwa yɔɔ pɩnaɣ 1807 pɩtɩŋna Humphry Davy yɔɔ, ɛlɛ ɛtɩŋna kaŋwa nazɩyʊ yɛkɛlɩnayʊ yɔɔ kɛnɛ, pɩkɛ ɖɔɖɔ ɛzɩ pɔyɔɔdʊʊ yɔɔ pʊtʊ weyi paapɩza palɩzɩ-ɩ ɛwɛ eyeke yɔ pɩtɩŋna nazɩyʊ yɛkɛlɩnayʊ yɔɔ. Davy ɛnʊ lʊbɩna hɩɖɛ se pɔtasɩyɔm nɛ ɖɩya-ɩ nɛ kabɩyɛ taa se kaŋwa, pɩlɩna hɩɖɛ kaŋwa yɔɔ (pɔtasɩyɔm kaŋwa hɩɖɛ lɛ ɖooo canaʊ alɩwaatʊ taa) ɛ nɛ pɩyɔɔ tɔmʊʊ kɩtɩnɩɣ ium).

Yʊsaɣ mayaɣ K lɩna latɛŋ taa kalium, hɩɖɛ nɖɩ ɖɩ-maɣmaɣ ɖɩlɩna ceu kʊnʊŋ taa (tɩŋ hɛkʊ taa). Pɔtasɩyɔm tɔbʊʊ ɖɔɖɔ se kalɩyɔm kɛ Caama kʊnʊŋ taa Caama kʊnʊmɩŋ lɛɛŋ taa. Pɔtasɩyɔm ɛzɩ kɩ-tomnaɣ wɛʊ yɔ kɩwɛ ɖɔfɩɩ nɛ papɩzɩɣ pɛsɛtɩ-kʊ kɛbɛyɛ nɛ saɣ. Nɛ pɛsɛtɩɣ kpa lɛ, nɔsɩ yɔɔ ñɩɣlɩsɩɣ. Ɛlaɣzɩɣ mʊ kalɩkɔdaɣ helim taa lɛ mbʊ lɛ pɩkɛ kɩjɛyɩɣ se pasɩ-ɩ num taa kɛnɛ.

Pɔtasɩyɔm kɛ pɩtʊ weyi ɛ-tɔm wɛ kɩjɛyɩɣ tɩŋ paɣlaka hɔɔlʊʊ taa. Pana-ɩ se ɛkɛ pʊtʊ nɔyʊ tɛtʊ hɔɔlɩŋ ndɩ ndɩ taa (ɛkɛ mʊzʊŋ pɩyʊ kɔzɩ kɔzɩ haɖaʊ hɔɔlʊʊ taa). Ɛkɛ kɩjɛyʊʊ pɩyʊ ɖɔɖɔ kɛ kpɩna fezuu labʊ taa.

Yee ɛyʊ efeza pɔtasɩyɔm kɔyɔ pɩpɩzɩɣ pɩkɔna kʊdɔmɩŋ sakɩyɛ. Ɛyʊ eliba feziŋ ɛnʊ yɔ pɩpɩzɩɣ pɩkɔna-ɩ ɛsa kʊdɔŋ, ɛ-mɔŋ tɛ wɩɣ, eliu tɛ wɩɣ nɛ pɩkɔna acɩmsa, kpezuu nɛ liu tɛ wɩzasɩ. Pɩ-tɛ fefeku ɛkɩlɩ ɖɔʊ ɛyʊ hʊzɩŋ taa kɔyɔ pɩpɩzɩɣ pɩkɔna sɩm. Yee putukina ɛyʊ tɔnʊʊ yaa ɛ-ɛsɛ kɔyɔ pɩha-ɩ heŋ sɔsɔŋ matɛŋ matɛŋ.