Kedeŋa tɔm

Pɩlɩɩna Wikipediya

Payaʊ se kedeŋa tɔm yɔ, pɩtɛkɛ ɛjaɖɛ yaa Tɛtʊ pʊ-tɔm pɔyɔɔdʊʊ, ɛlɛ ɛyʊ tɔm pɔyɔɔdʊʊ. Kpaɣ ɖooo kajalaɣ ɛyʊ weyi payaɣ se «Homo sapiens» yɔ nɛ ŋkɔɔ ŋsɩɩna sɔnɔ ɛyʊ yɔ, pʊ-tɔm pɔyɔɔdʊʊ. Pan̄ɩnaa nɛ pɔkɔɔ pana se Afrɩka tɛtʊ taa kajalaɣ ɛyʊ calɩ lɩʊ. Pɩlaba pɩnzɩ mɩnɩŋ naalɛ yɔ (200 000) kajalaɣ ɛyʊ lɩʊ kedeŋa yɔɔ yɔ. Kajalaɣ ɛyʊ ɛnʊ ɛtaafɛyɩ ɛzɩ sɔnɔ ɛyʊ weyi ɖɩnaɣ. Pʊ-tɔbʊʊ se ɛyʊ lɛɣzaa pɩdɩɩfɛyɩ. Ɖooo kajalaɣ ɛyaa kɛtɛma sɩm se palakɩna wondu nɛ tʊmɩyɛ. Ɛlɛ, wondu ndʊ palakaɣna tʊmɩyɛ yɔ, tɩtaafɛyɩ doŋ yaa camɩyɛ ɛzɩ lɛɛlɛɛdaa wondu ndʊ ɛyʊ lakɩna tʊma yɔ. Alɩwaatʊ ndʊ payaɣ se «Paléolithique» yɔ, tɩ-taa ɛyʊ paɣzɩ n̄ɔɔzʊʊ ɛ-yɔɔdaɣ. Alɩwaatʊ ndʊ tɩ-taa ɖɔɖɔ ɛyʊ paɣzɩ sɩɖaa pim. Pʊnɛ pʊwɩlɩɣna se kajalaɣ ɛyʊ kɛtɛma maɣzʊʊ mbʊ pɩkaɣ labʊʊ pɩnzɩ sakɩyɛ wayɩ yɔ pʊ-yɔɔ. Kajalaɣ ɛyʊ kɛtɛma tɩlʊʊ lɛɣtʊ ndʊ ɛkpaɣnaa nɛ pɩwɩlɩɣ se sɩɖʊ tomnaɣ ɛɛɖazɩɣ yɔ. Kajalaɣ ɛyʊ kɛtɛma ɖɔɖɔ nɩʊ sɩm tɔbʊʊ camɩyɛ.

Tɩŋ pe nɛ nandʊ kajalaɣ ɛyaa tɔkaɣ nɛ pacakɩ wezuu. Paakɛ kacaɣ kakʊyɩwaa, pʊ-tɔbʊʊ se pɔɖɔŋaɣna caɣʊ caɣʊ tɛtʊ ndɩ ndɩ taa. Piteleri nɛ AfrɩkaEerɔɔpʊAazii pɛ-tɛtʊ taa su ɛyaa pɩdɩɩfɛyɩ. Kpaagbaa mbʊ lɛ, Amerika nɛ hayi kiŋ nɛ Oseyaanii pɛ-ɛyaa n̄azɩyaa sʊʊ Afrɩka nɛ Aazii pɛ-tɛtʊ taa nɛ papaɣzɩ pɛ-ɛyaa wɩlʊʊ tɔɔzɩm taan̄am. Ɛyaa taasɔɔlɩ caɣʊ hɔɔlɩŋ weyi ɛ-taa kɩla soŋaɣ yaa wɩsɩ kɩlɩɣ n̄aɣʊ yɔ. Ɛlɛ, pɩlaba ɛzɩ pɩnzɩ kudoku nɛ pɩnzɩ naalɛ (12 000) yɔ, ɛyaa cakɩ hɔɔlɩŋ ɛnʊ ɛ-taa kedeŋa kpeekpe yɔɔ.

Kajalaɣ kacaɣ kakʊyɩwaa, mba pɔtɩkɩ tɩŋ pe nɛ nandʊ peɖeke nɛ pacakɩ wezuu yɔ, pe-liɖe taa n̄ɩma nabɛyɩ pɩsɩ haɖaa siŋŋ, ɛlɛ, lɛlaa n̄ɔɖɔkɩ pɔ-cɔzaa zɔnzɩ ńzɩ kpam. Paba tɔsɔɔlɩ ɛyaa cɔlɔ caɣʊ siŋŋ. Pɔsɔɔlɩ caɣʊ pe-ɖeke poliŋ poliŋ taa.