Fʊlʊyɔrɩ

Pɩlɩɩna Wikipediya

Fʊlʊyɔrɩ kɛ kpɛlɩ kpɛlɛkʊʊ tɛ pʊtʊ weyi ɛ-ñʊʊ mayaɣ kɔyɔ 9 nɛ yʊsaɣ ñɩŋa yɔ F. Ɛkɛ kajalaɣ tʊ kɛ kɩlɔrɩ waa pɩlʊʊ taa. Tomnaɣ yem mʊna fʊlʊyɔrɩ waa naalɛ nɛ anasaayɩ yaa se dɩfʊlʊyɔrɩ (ɛ-taa nɛ pɩyʊ kɔtɩɩ waa F2), nɛ payaɣ-ɩ paa ɛzɩmta se fʊlʊyɔrɩ.

Paayɔɔdaa se Heirich Schwanhard lakaɣ tʊmɩyɛ nɛ fʊlʊyɔrɩ lɩm nɛ ɛtaɣ añɩɣlɩŋ yɔɔ. Pataka nɛ pana payɩ ɛzɩma palakɩ fʊlʊyɔrɩ ñɩmɩŋ lɩm lɛ, posusi-tʊ pɩnaɣ 1725. Ɛlɛ George Weygand susina-tʊ, Matthäus Paul cɔlɔ ɛmʊ-tʊ, ɛlɛ ñamʊ-tʊ Aŋglɩtɛɛrɩ ɛjaɖɛ taa ñɩɣlɩm tʊmɩyɛ tʊ nɔɔyʊ cɔlɔ. Pʊkɔma, pɩnaɣ 1768 alɩwaatʊ lɛ, Andreas Plarggrad ñɛkɛdɩ ɛzɩma pʊtʊ ɛnʊ kpɛlɩ kpɛlɛkʊʊ nɔmɔʊ taa lɛ ɛlakɩ yɔ.

Andreas Marggrad tɔm kisuzu tʊ kpa ɛ-ñʊʊ taa mbʊ lɛ, Carl Scheele paɣzɩ kpaɣ pɩnaɣ 1771 alɩwaatʊ taa ñɩnʊʊ fʊlʊyɔrɩ tɛ kpɛlɩ kpɛlɛkʊʊ lʊlʊʊ wɛtʊ, nɛ ɖɔɖɔ tazɩtʊ pɩlɩna ɛzɩma ɛnɛ ñɩmɩŋ lɩm naa pakatɩɣ dama lɛ mbʊ pɩlakɩ yɔ. Peeɖe ɛnaa se fʊlʊyɔrɩ kpaɣ añɩɣnʊʊ pɩtɩŋna ñɔsɩ nzɩ sɩlɩɣ alɩwaatʊ ndʊ poyozuu fʊlʊyɔrɩ nɛ sʊlɩfɩrɩkɩ ñɩmɩŋ lɩm nɛ pasazɩ mɩŋ kpaŋ yɔ. Palɩzɩ caajaasɩ nzɩ sɩwɛ pɩ-taa yɔ nɛ lɩm kɔyɔ pɩwɩlɩ se akalʊʊ pɩtɩŋna pɛkpɛndʊʊ amoniyaki yɔɔ. Ñɔsɩ nzɩ sɩ-nɛ lɩm pɛkpɛndʊʊ ɖama lɛ, pɩma paɣyɛ kʊlʊmɖɩyɛ naɖɩyɛ nɛ panaɣ se pɩkɛ pɩcakpalɩmɩyɛ.

Fʊlɩyɔrɩ, yee ɛjaɖɛ taa soŋgaɣ nɛ ɛsɔkaɣ taa wɛtʊ ɛwɛ camɩyɛ kɔyɔ fʊlʊyɔrɩ pɩsɩɣ tomnaɣ pɩsɩɣ dɩfʊlʊyɔrɩ F2, pɩkɛ pɩyʊ kɔtɩɩ naa naalɛ, pɩwɛ fadʊdʊ, pɩ-taa wɛ sɔtʊ piŋ nɛ ɛwɛna pʊʊ tɛ ɖoŋ piŋ. Pʊcɔ ɛpɩzɩ eyoli lɛ, pɩpɔzʊʊ se pɩtalɩ -219°C nɛ wasɩɣ ɖeɖe kɔyɔ -188°C. Yee fʊlʊyɔrɩ etukina tomnaɣ ɖaa kɔyɔ pɩñakɩ, pʊtɔɔ pɩla heŋ tɔnʊʊ yɔɔ nɛ halɩ pɩtalɩ mɔɔ.