Arɩsɛnɩkɩ

Pɩlɩɩna Wikipediya
Arɩsɛnɩkɩ

Arɩsɛnɩkɩ kɛ kpɛlɩ kpɛlɛkʊʊ tɛ pʊtʊ weyi ɛ-ñʊʊ mayaɣ kɔyɔ 33 nɛ yʊsaɣ ñɩŋa yɔ As. Ɛkɛ pɩkɩtɔnɔzɛnɩ waa tɛ pʊtʊ nɔyʊ. Ɛ nɛ ñɩɣlɩm wondu nɛ wondu ndʊ tɩtɛkɛ ñɩɣlɩm ñɩndʊ yɔ pakpaɣ ɖama, kpɛlɩ kpɛlɛkʊʊ nɔmɔʊ taa lɛ pakpaɣ arɩsɛnɩkɩ ɛzɩ ñɩɣlɩm wonuu hɛkʊ nɛ hɛkʊ ŋgʊ, nɛ ɛwɛ ɛzɩ pʊtʊ weyi pata-ɩ ñɩɣlɩm wonuu yɔɔ kɔyɔ kileɖi caŋ yɔ ɛlɛ ɛtɛkɛ ñɩɣlɩm pʊtʊ weyi paɖʊyɩ ñɩɣlɩm wonduu taa yɔ.

Ɛ-hɩɖɛ lɩna siriyaki ܠܐ ܙܐܦܢܝܐ (al) zarniqa, ɖɩlɩna pɛrɩsanɩ زرنيخ zarnikh nɛ pʊ-tɔbʊʊ se sʊtʊ lɩm nɛ sʊlɩfʊrɩ kpɛndʊʊ mayaɣ (pɩɩkɛ sʊlɩfʊrɩ keeke ŋgʊ palakanaɣ tʊmɩyɛ nɛ pataɣ krɛkɩ kɩbɩnɩɣ ɛyaa yɔ). Pakpaɣ hɩɖɛ nɖɩ nɛ krɛkɩ kʊnʊŋ taa se arsenikon (ἀρσενικόν), nɛ ɛyaa sakɩyɛ tɔmɩŋ taa ɖɩwɛ ɛzɩ krɛkɩ maɣmaɣ tɔm yɔ arsenikos (ἀρσενικός nɛ pʊ-tɔbʊʊ se weyi ɛwakɩ kɩɖekɛdɩm yɔ pɩlɩna ɛ-maɣmaɣ ɛ-tɛ sɔtʊ ɖɔŋ yɔ).

Pʊrɔnzɩ kɩbɩnɩɣ alɩwaatʊ taa lɛ, kɩbɩnjaazɩ tɔm kpɛlɛkɩyaa na se kpɛndɩtʊ natʊyʊ wɛ pʊrɔnzɩ taa pɩtɩŋna cuviri nɛ arɩsɛnɩkɩ yɔ, nɛ payaa wɛɛ ana se pʊrɔnzɩ nɛ arɩsɛnɩkɩ wɛɛ. Palakanaɣ-ɩ tʊmɩyɛ ɛzɩ pʊtʊ weyi ɛwɛ ɖoŋ nɛ ɛsɔzʊʊ ñɩɣlɩsɩɣ ñɩɣlɩm wondu yɔɔ yɔ.

Scheele tɩŋ hatʊ kpɛdɩŋ pɩtɩŋna arɩsɛnɩkɩ cuwiviri tɛ ŋgʊ, ŋgʊ Carl Wilhelm Scheele laba pɩnaɣ 1775 alɩwaatʊ taa yɔ, lɛɛza kuwiviri kaŋwa tɩŋ hatʊ sɛmɩŋ kpanjaɣ. Akalɩŋ kpanjaɣ, ɛ sɛzɩɣ takayɩ hatʊ, piyaa aleɣya wondu nɛ pɛleʒɩ-ɩ ɖɔɖɔ nɛ Scweinfurt tɩŋ hatʊ sɛmɩŋ ndʊ tɩwɛ ɖɔɖɔ sɔtʊ yɔ.