Arɩkɔŋ

Pɩlɩɩna Wikipediya

Arɩgɔŋ kɛ kpɛlɩ kpɛlɛkʊʊ tɛ pʊtʊ weyi ɛ-ñʊʊ mayaɣ kɔyɔ 18 nɛ yʊsaɣ ñɩŋga yɔ Ar. Ɛkɛ fefekiŋ kɩtɛɖɩŋ taa lɛɛkʊ halɩ pɩwɛɛ ɛzɩ kɩfɛyɩ ɖoŋ yɔ, kɩ nɛ hɛlɩyɔm nɛ nɛyɔɔkrɩptɔnɩ nɛ sɛnɔŋ nɛ raɖɔŋ.

Tɔmʊʊ arɩkɔŋ lɩna krɛkɩ kʊnʊŋ taa ἀργός / argós pʊ-tɔbʊʊ se felentu, kaalʊlaɣ, pama nɛ kɔɔnaɣ tɔmpiye naɖɩyɛ ἀ nɛ tɔmʊʊ ἔργον / ergon pʊ-tɔbʊʊ se tʊmɩyɛ, tɔmɩŋ ɛɖɩlɩyɛ yekina nɛ nɛ pɔtɔ se ɛkɛ pʊtʊ weyi ɛfɛyɩ ɖoŋ.

Arɩkɔŋ tɛ wɛʊ kɛ helim taa mbʊ yɔ ɖajaa Henry Cavendish nana tʊ pɩnaɣ 1785 pazɩyɛ alɩwaatʊ ɛlɛ Lord Rayleigh nɛ kɩpaɣlʊ William Ramsay ñɛwɛʊ yɔ pɩnaɣ 1894 pana tʊ. Kewiyaɣ kɩkpɛndaɣ ŋgbɛyɛ taa lɛ lɛɛɣtʊ tɩnaa mba pa naalɛ pɩsɩ kewiyaɣ yɔɔdaɣ tɔm pɩlɩna pɩ-tɛ natʊ ndʊ tɩ-yɔɔ kɔlaɣ fenaɣ kɩyakʊ 31 pɩnaɣ 1895.

Patasɩ arɔkɔŋ naʊ pɩnaɣ 1882 pɩtɩŋna ɛyaa naalɛ nabɛyɛ tɩ-yɔɔ ñɩnɩɣ tʊma yɔɔ mba yɔ H. F. Newall nɛ W. N. Hartley. Arɩkɔŋ yʊsaɣ mayaɣ Ar lɩ ɖooo pɩnaɣ 1957, pɩsaɣ ɖooo hohoo taa lɛ, pɩɩkɛ kɛlɛʊ yem se A. palakɩ tʊmɩyɛ nɛ arɩkɔŋ nɛ pasɩna nandʊ kɛ tɔɔnasɩ tʊma sɔsɔna ɖɩlaɖɛ taa. Palakɩna ɖɔɖɔ laatriki miŋ alɩwaatʊ ndʊ pɩsaɣ miŋ piŋ yɔ kɛlɛ mbʊ tɩna nɛ pɔtɔŋ se pɩkɛ pʊtʊ weyi ɛkɛ fefeku ŋgʊ kɩlakɩ tʊmʊyɛ pazɩ yɔ.

Ɛzɩ fefeku ŋgʊ kɩɩlakɩ pɩyʊ palakɩ-kʊ nɛ tʊmɩyɛ ñɩɣtʊ ɖɩtanɖɛ TIG. Plakɩ-kʊ nɛ tʊmɩyɛ mɩnɩ mɩnɩ kpɛlɩ tɛ palakɩna tʊma naayɛ paa okɩsɩzɛnɩ ɛfɛyɩ kɔyɔ. Fefeku ŋgʊ kɩlakɩ tʊmɩyɛ ɖɔɖɔ miŋ ɖiɖiziye ɖeɖe. Palakɩ-ɩ nɛ tʊmɩyɛ ɖɔɖɔ nɛ panaɣ ɛwaɣsɩ nzɩ sɩwɛ tɛtɛɛ yɔ sɩ-pɩnzɩ. Ɛlakɩ tʊmɩyɛ ɖɔɖɔ ɛyaa mba petiki lɩŋgamɩŋ taa nɛ anasaayɩ ñɩɣtʊ natʊyʊ, ɛhazɩɣ helim pɩ-taa.