Ajɛyɛ ñʊŋ yɔɔ caɣʊ tɔm ɖɩzʊʊ (Décolonisation)

Pɩlɩɩna Wikipediya

Ajɛyɛ ñʊʊŋ yɔɔ caɣʊʊ tɔm ɖɩzʊʊ, pɩkɛ ɛsakuliye tɔm kpɛlɛkʊʊ mbʊ palaba Ampiiri pacaɣ ma-ñʊʊŋ yɔɔ waa tɛ kɛ ajɛyɛ ɖoŋ ñɩna wena akɔma nɛ acaɣa lɛɛna yɔɔ yɔ a-ɛsɩnda. Maɣzɩm mbʊ pɩtɩna nɛ ajɛyɛ pacaɣa ma-ñʊʊŋ yɔɔ waa hiɣ tɩyɔɔ wɛʊ tɛ sooci. Pɩpaɣzɩna caɣ pɩnaɣ 1775 Amerika ɛjɛɖɛ taa, ɛlɛ, kedeŋga kpeekpe you naalɛ ŋgʊ wayi tɔm ŋgʊ kʊñɔɔ. Kpɛɖɛɣɛ mbʊ lɛ, tɩ-tɩwalɩ kedeŋga kpeekpe taa pɩkpɛndɩna kajalaɣ ajɛyɛ lɩʊʊ tɛ ɖɔʊ kpaɣ kpaɣɖʊ 20 alɩwaatʊ taa. ONU maɣmaɣ ha waɖɛ takayaɣ se paɖɩzɩ tɔm ndʊ.

Tɩyɔɔ wɛʊ you Etaazuunii ɛjaɖɛ taa wɛ ɛzɩ kajalaɣ laɣsɩ nzɩ sɩtɩna ñʊʊ yɔɔ caɣʊ lɩmaɣzɩyɛ ɖɩzʊʊ yɔ, kɔzɩ kɔzɩ Amerika ɛyaa kʊɖʊma mba pañɩŋga siŋ se peseɣti tɩyɔɔ wɛʊ tɔm ajɛyɛ wena Erɔpʊ caɣ a-yɔɔ yɔ a-taa kɔzɩ kɔzɩ Ɛsɩpañɔɔlɩ ñna taa. Tovenim taa lɛ, Etaazuunii ɛjaɖɛ hiɣ tɩyɔɔ wɛʊ pɩtɩŋna yoŋ sɔsɔŋ nɩɩyɛ pa nɛ tɛtʊ ñʊʊŋ yɔɔ caɣyaa, pɩtɛkɛ pɛ-ɛjaɖɛ taa ɛyaa poyouna. Pɩlabʊ mbʊ lɛ, pɩfɛyʊʊ tɛtʊ tɩnaa yɔɔ nɛ ɖɔɖɔ lɛ pakʊ-wɛ, pɔtɔyɩtʊ-wɛ, ɛyaa mba lɛ, Erɔpʊ mba nɛ pehiɣ ɖoŋ siŋ alɩwaatʊ ndʊ pɛ-ɛyaa lɩna Erɔpʊ nɛ pɔkɔɔ pɔsɔzɩ pɔ-yɔɔ yɔ.

Ñʊʊ yɔɔ caɣʊ tɔmpiye tʊmɩyɛ labɩnaʊ tatʊzɩ camɩyɛ pʊtɔbʊ se ɖiyiduu yaa ɖɩfɛyɩ nɩɣʊ. Cɩnɛ lɛ ɖɩnɩɣ ɖɩ-tɔbʊʊ se ɛjaɖɛ ɖoŋ ñɩnɖɛ ndɩ ɖiyeba-ɖɩ, ɛlɛ ɖɩtalɩzɩ ɖɩ-nesi ɖɩ-nɛyɔ ɖɩ-tɔm taa, yaa ɖitikizi ɖɩ-nɛyɔ. Tɩyɔɔ wɛʊ mbʊ Amerika ajɛyɛ nʊʊŋ yɔɔ caɣa mʊwa yɔ, siɣe taa lɛ, pɩkɛ-wɛ ɖoŋ lɩmaɣza wena papɩzɩ nɛ pacaɣa ajɛyɛ lɛɛna yɔɔ yɔ. Pɩpɩsɩ-wɛ yoŋ Wɩsɩ Ɖɩɖʊyɛ taa kiŋ pa-nɛ Ɛsɩpanɔɔlɩ ɛyaa nɛ Fransɩɩ ɛyaa. Mbʊ pɩtɩna nɛ pɔtɔyɩtɩ ajɛyɛ tɛtʊ taa ɛyaa.

Kajalaɣ kedeŋga kpeekpe you alɩwaatʊ taa, Kewiyaɣ ɛjaɖɛ taa tɛ arabɩ politiki ŋgʊ kɩɩwɛ ɖooo hooho Egipiti ɛjaɖɛ taa yɔ, wala pɩtɩŋna kɩ-ɛyaa nabɛyɛ yɔɔ ɛzɩ Lawrence se pɩsa nɛ arabɩ ajɛyɛ lʊbɩna ottomanɩ Ampiiri. Lidau pazʊtʊ ndʊ palaba arabɩ ɛyaa yɔ palaba-tʊ ɖɔɖɔ Yuɖa ɛyaa nɛ Kurde ɛyaa se pɩsa nɛ pacamɩ koyondu Turki tʊ.

Pɩlɩna you ŋgʊ kʊyɔɔ lɛ, politiki ŋgʊ kiyele nɛ pɩtalɩ Sykes-Picot tɔm yɔɔ nɛ Khan Mayssaloun tɛ ɖama kpaʊ nɛ pɩɖɩzɩ arabɩ ajɛyɛ kpɛndʊʊ lɩmaɣzɩyɛ nɛ piyele patʊlɩ ajɛyɛ kɩfana Wɩsɩ Ɖɩlɩyɛ Cɔlɔ Kpam taa. Ajɛyɛ ana yɔ Siiri nɛ Irakɩ nɛ Transjordani wena acaɣa pazɩ ajɛyɛ kɩkpɛndʊʊ nesi tɛɛ yɔ nɛ ɖɔɖɔ ɛjaɖɛ nɖɩ ɖɩwɛ Palesitini nesi tɛ nɛ palabɩ-ɖɩ Yuda ajɛyɛ mɩzaɣ yɔ pɩtɩŋna wiyaʊ pɩɣa Faycal tɔm yɔɔ, ɛnʊ weyi arabɩ ajɛyɛ ñʊʊ tʊ weyi ɛlʊbɩna Turki ɛyaa yɔ.