Ɖama tɛyʊʊ you (Guerre de Sécession)

Pɩlɩɩna Wikipediya

Ɖama tɛyʊʊ you (pasɩma-kʊ nɛ hɩɖɛ ɖɩnɛyɔ se Amerika ɛjaɖɛ pɩya hɛkʊ taa you nɛ paya-kʊ se ɖama tɛyʊʊ yaa tɩ lɩzʊʊ yaa tɩ yasʊʊ tɛ you. You ŋgʊ kɩlɩna Etaazuunii canaʊ tɔm taa. Pɩkɛ you ŋgʊ kɩɩwɛ Hayi ɛyaa nɛ Hadɛ ñɩma pɛ-hɛkʊ taa alɩwaatʊ ndʊ ɖooo canaʊ taa ɛjaɖɛ ndɩ ɖɩnaɣɔ ɖɩ-tɩ kedeŋga yɔɔ yɔ. Tɩ-yɔɔ wɛʊ you wayi lɛ, Etaazuunii la ɛjaɖɛ cikpeɖe naɖɩyɛ pɩtɩŋna ɖama nɩnaʊ lɩmaɣza paɣtʊ hɔɔlasɩ ndɩ ndɩ yɔɔ, nɛ pala paɣtʊ takayaɣ tɛ lɩmaɣza yee paa a-taatalɩɣ kɔyɔ.

Paɣtʊ takayaɣ ŋga kaapɩzɩ kaha paɣtʊ lambuu yaa se kɔcɔna tadɩyɛ tʊma yɔɔ kɛ Ajɛyɛ Kɩkpɛndʊʊ taa. Pɩkɛ tabalɩyɛ kɛ Ajɛyɛ 13 wena aɖʊ ñʊŋ yɔ, pama-tʊ lɔŋ lɔŋ se paɖaŋ nɛ patɩ yɔɔ kɔzɩ kɔzɩ mbʊ se palʊbɩna Piritaniki ɛjaɖɛ sɔsɔyɛ yɔ. Ɛlɛ pʊkɔma pɩnaɣ 1787 alɩwaatʊ taa lɛ, nɩnaaʊ ajɛyɛ tɛ kewiyaɣ taafɛyɩ ɖoŋ mbʊ lɛ, pʊkɔna ndɔnjɔlɩyɛ pɛ-hɛkʊ ta pɩtɩŋna Virginie nɛ Maryland hɛkʊ taa kamaɣ yɔɔ.

Ŋgbɛyɛ naɖɩyɛ lɩɩ nɛ ɖɩtasɩ ñɔɔzʊʊ paɣtʊ takayaɣ taa tɔm. Ŋgbɛyɛ ndɩ ɖɩlakaɣ ɖeu mbʊ pʊyɔɔ tʊmɩyɛ ndɩ paapɔza-ɖɩ yɔɔ ndɩ ɖɩlakaɣ ɖɔɖɔ ndɩ lɛ, se ɖɩkaɣ ɖanɩɣ maʊ paɣtʊ takayaɣ kɩfalaɣ ŋga kakaɣ kɛʊ Amerika tɛ Etaazuunii paɣtʊ takayaɣ. Palɩzɩ lɩmaɣzɩyɛ naɖɩyɛ se pɩha nɔmɔʊ nɛ paɖɩzɩ yomtu nɛ paha paa Amerika pɩɣa ŋga kɩmaŋ waɖɛ ɛlɛ, Ajɛyɛ wena awɛ Hadɛ yɔɔ kiŋ yɔ aatisuu mbʊ pʊyɔɔ yɔ aawɛ ɖoŋ nɛ ñɩm pɩtɩŋna tɔmʊʊ ŋgʊ kʊyɔɔ nɛ pekizi lɩmaɣzɩyɛ nɖɩ.

Ɖama yasʊʊ you kɛ Etaazuunii tɛ Hayi kiŋ taa ɛyaa hɛkɩŋ taa hɔmtʊ ndʊ pasɩma-tʊ yɔɔ se tʊma sɔsɔna ñɩm lakɩna lɩmaɣzɩyɛ nɛ liidiye nɛ Hadɛ yɔɔ kiŋ tɛ samaɣ lɛ, pasɩma kaka nɛ haɖaʊ tʊmɩyɛ ŋgʊ kʊñɔ taba tadɩyɛ yɔ nɛ pʊwayɩ lɛ, yɔlɩtʊ yɔ. Ɖɩcɔna cuuŋ kɔyɔ lɩmaɣza ana a-yɔɔ you ŋgʊ kɩpaɣza kajalaɣ ɖeɖe.

Piyile yomtu ɖɩzʊʊ lɩmaɣzɩyɛ wɛ poliŋ se pɔtɔ se a-yɔɔ. Ɖɩgbaɣ anasaayɩ cejewa miiliyɔɔ naa 1,8 kɔyɔ, hadɛ yɔɔ cejewa wena awɛna yoma yɔ akɛʊ 380000. Abraham Lincoln lɩmaɣzɩyɛ kajalaɣ kɛlɛ se paɖaŋ tɛyʊʊ you ŋgʊ Hadɛ (mbʊ pʊyɔɔ yɔ ɖɩkɛ kewiyaɣ keeke pɩkɔɔ pɩtalɩ alɩwaatʊ ndʊ) nɛ pañazɩ nɛ pasɩ hayi yɔɔ tʊma sɔsɔna laɣsɩ.

Paaɖɩzaɣ yomtu Hayi yɔɔ Ajɛyɛ taa nɛ papazɩɣ kpaagba mbʊ kɛ tadɩyɛ labʊ. Ajɛyɛ ana a-taa kaawɛ nesi tɛ tʊma sakɩyɛ nɛ kaakʊ kaawɛ camɩyɛ. Hayi yɔɔ ɛjaɖɛ taa ɛyaa kaakɛ mba pohuzuu pa-ñɩm yɔɔ nɛ palakɩ pa-taa pe-ɖeke tadɩyɛ nɛ pɛwɛna kɩmaŋ tɛyʊʊ lɩmaɣzɩyɛ.

Hadɛ yɔɔ ɛyaa lakaɣ tadɩyɛ paale nɛ paha ɛsɛ nɛ Erɔpʊ kedeŋga yɔɔ kiŋ pɩkɩlɩna yɔlɩtʊ nɛ wonduu yɛɖɛ yɛɖɛ naa. Ɛyaa pɛwɛna Erɔpʊ tɛ sɔnzɩ lɩmaɣza pe-fetenum xɛ ɖɔɖɔ ndɩ ndɩ. Sakɩyɛ taa hadɛ ɛyaa (mba paawɛ lakɩŋ taa) yɔ, lɩmaɣza taa kaawɛ se paɖaŋ pɛ-tɛtʊ yɔɔ nɛ pɛ-ɛjaɖɛ mbʊ pʊyɔɔ yɔ patasɔɔlɩ hayi yɔɔ ɛyaa ɛsʊ pɛ-ɛjaɖɛ taa.