Tɩŋ

Pɩlɩɩna Wikipediya

Tɩŋ Tɩŋ (Plantae), pɩkɛ pʊtʊnaa mba pefezuu yɔ nɛ pacalɩɣ pa-tɩ yɔ, nɛ pasɩŋ-wɛ nɛ pa-hatʊ. Pɛkɛ pee tɩŋ ñɩna wena a-taa wɛ mʊtʊ yɔ. Tɩŋ ɛnʊ ɛ-taa kɔyɔ ɖɔɖɔ weyi ɛwɛ kedeŋa yɔɔ yɔ, aɖɔnɖɔlɛɛ kɩkpɛda, aɖɔnɖɔlɛɛ kɩsɛma nɛ klɩkɔfɩtɩ waa. Pɩcaɣ kaɖɛ se patɩlɩ tɩŋ kpeekpe, kɛlɛ pɩwɛɛ ɛzɩ (pɩnaɣ 2015) lɛ pana tɩŋ ɛtalɩ 400000, ɛ-taa sakɩyɛ kɛ hɛtʊ tɩŋ (ɛtalɩ ɖɔɖɔ ɛzɩ 369000 mbʊ yɔ), nɛ panaɣ paa pɩnaɣ ŋga lɛ tɩŋ kɩfaŋ ɛtalɩɣ ɛzɩ 2000 mbʊ yɔ.

Pɩkɔma Hɛkʊ nɛ Hɛkʊ kpaɣɖʊʊ taa lɛ lɩ tɩŋ yɔɔ ñɩnʊ lɛɣtʊ tʊma taa tɔmɩŋ ɛnɛ yɔ se planta nɛ vegetabilis kajalaɣ tɔmpiye wɩlɩɣ se pɩkɛ tɩŋ hatʊ pɩlɩna mbʊ palakɩ-ɩ nɛ tʊmɩyɛ yɔ, pʊ-tɔbʊʊ se pilinzi nzɩ pɔsɔʊʊ yɔ, pɛkɛdɩɣ naalɛ ñɩndɛ nɛ lakaɣ vegetare palakaɣ ɖɩɖɩ nɛ tʊmɩyɛ ɛsɔ sɛtʊ tɔmɩŋ lɩzɩɣ nɔmɔʊ taa nɛ ɖɩ-tɔbʊʊ ɖoŋ kpazʊʊ, wezuu wɛnaʊ, palɩtʊ lɩmaɣzɩyɛ. Pɩkpaɣʊʊ nɛ kpaɣɖʊ 16 yɔ pɛkpɛnda tɔmpee an a-naalɛ nɛ payaɣ se tɩŋ pɩyʊ mbʊ pɩɩɖɔŋ yɔ. Pɩ-tɛ wɛɛ ana a-taa tɩŋ yɔɔ kpɛlɛkʊʊ lɛɣtʊ tɩnaa kɔzɩ kɔzɩ ɖalaa Jean nɛ Gaspard Bauhin paɣza kpaɣʊʊ lɩmaɣzɩyɛ pɩlɩna tɩŋ pɩlʊʊ yɔɔ.

John Ray (pɩnzɩ 1628 ŋtalɩ 1705) ɛkɛ kedeŋa kpɛlɛkɩyʊ, lɩzɩ lɩmaɣzɩyɛ ɛzɩma paɖanɩ lɩzɩɣ pɩlʊʊ lɛɛbʊ kɩfam ñɩndʊ pɩcɛlɩna hɛtʊ wɛtʊ, tɩŋ piye yaa hayʊ yɔɔ. Kɛlɛ Pierre Magnol (pɩnzɩ 1638 ŋtalɩ 1715), ɛlɛ ñolubina kpeluu tɔmpiye ɛzɩ payaʊ se famiyii yɔ, ɛlɛ ñalɩzɩ tɩŋ hɔŋ 76. Tournefort tɛ Joseph Pitton (pɩnzɩ 1656 ŋtalɩ 1708) ɛlɛ ñalɩzɩ tɩŋ pɩlɩtʊ kɩfatʊ pɩlɩna ɛ-hɛtʊ yɔɔ nɛ ɛɖʊ tʊkaɣ hɛkɩŋ taa pɩlɩna se abalʊ kɔyɔ yaa halʊ kɔyɔ.

Wayi wayi yɔ Carl von Linné (pɩnzɩ 1707 ŋtalɩ 1778), ɛkɛ tɩŋ tʊmɩyɛ tʊ Sʊyɛdɩ wiyaʊ cɔlɔ, ñalɩzɩ wɛtʊ kɩfatʊ tɩkɛ lɛɣtʊ ndʊ pɩlɩna pɩ-tɛ pɩlɩyɛ yɔɔ kɛlɛ ɛɖʊ mayaɣ kɩkaɖaɣ kɛ tɩŋ nɛ kpɩna wena awɛna hɩla naalɛ naalɛ yɔ tɛ hɩla yɔɔ. Fezuu kpɛlɛkʊʊ tʊmɩyɛ tʊ Marc-André Selosse maɣzɩ cɔkɔyɛ tɔm lɩzɩɣ kɛlɛ pɩcaɣ ndɔnjɔɔlɩyɛ nɛ pɩɩɖɔŋ paɣtʊ yɔɔ.