Siiŋ lɩzʊʊ

Pɩlɩɩna Wikipediya

Siiŋ lɩzʊʊ Siiŋ lɩzʊʊ kɛ kiɖe tɛɛ lɛ tʊzʊʊ tʊmɩyɛ hɔɔlʊʊ nakʊyʊ ŋgʊ kɩlakɩ siiŋ lɩzʊʊ tʊmɩyɛ yɔ (tʊmɩyɛ ndɩ payaɣ Euclide tʊmɩyɛ). Kpaɣ ɖooo kpaɣɖʊ 18 wɛɛ taa, siiŋ lɩzʊʊ tʊmɩyɛ takaɣnaɣ hɔɔlɩŋ lɛɛŋ (siiŋ lɩzʊʊ kiyebinam, siiŋ lɩzʊʊ mbʊ pɩtɛkɛ Euclide ñɩmbʊ yɔ).

Tɔmpiye nɖɩ ɖɩlɩna krɛkɩ kʊnʊŋ mbʊ se γεωμέτρης (geômetrês) nɛ ɖɩ-tɔbʊʊ se siiŋ lɩzɩyʊ, tɛtʊ mazɩyʊ nɛ ɖɩlɩna γῆ (gê) pʊ-tɔbʊʊ se tɛtʊ nɛ μέτρον (métron) pʊ-tɔbʊʊ mazʊʊ. Kɛlɛ pɩtɩŋna payi mbʊ yɔ pekpeɣla kɔyɔ pɩpɩsɩ se tɛtʊ mazʊʊ lɛɣtʊ tʊmɩyɛ.

Tɔmʊʊ ŋgʊ kɩ-tɔbʊʊ lɩzɩɣ wɛ ndɩ ndɩ pɩcɛlɩna paa ɛyʊ weyi lɛ. Keekee taa lɛ siiŋ lɩzʊʊ kɛ tʊmɩyɛ nɖɩ ɖɩmaɣzʊʊ wɛtʊ naa ɖaɣlakɩŋ nɛ walanzɩ. Kɛlɛ tɔbʊʊ lɩzɩɣ mbʊ pɩcaŋ puyozina ɛsakuliye tɔm mbʊ lɛ ɖɩtɩpɩsɩ lɛɣtʊ tʊmɩy krɛkɩ ɛyaaa tɛ cɔlɩɩ wɛɛ taa. Jean-Pierre Kahana takayaɣ nakayɛ taa, ɖɩ-tɔbʊʊ nɩɣ mbʊ pɩcaŋ pɩkpɛndɩna ɛyaa maɣzɩm mbʊ ɛzɩ siiŋ lɩzʊʊ tʊmɩyɛ ɖɩpɩsɩ pɩyʊ mbʊ pawɩlɩɣ sukuli taa yɔ. Peeɖe papɩzɩɣ pɛkpɛlɛkɩ ɛzɩma pamaɣzɩ tɛtʊ yɔ.

Pɩnaɣ 1739 lɛ Leonhard Euler kpɛlɛkɩ Königsberg tɛ kondoloko naa lʊbɛ tɔm, pakpaɣ ɛ-tʊma ana ɛzɩ kajalaɣ siiŋ lɩzʊʊ kazʊwa ŋga katalɩna maɣzɩtʊ natʊyʊ cɔlɔ yɔ, pɩ-tɛ kazʊwa ŋga payaa se maalɛzʊʊ wiɖi kaʊʊ. Ɖooo pitihiɣ, siiŋ lɩzɩtʊ nɛ tɩyɩnzɩ taa tʊmɩyɛ pɛkɛ kʊyʊm. Yem taa lɛ, pamazaɣ fenaɣ ɖalakɩŋ, wɩsɩ ɖalakɩŋ nɛ ɖɔɖɔ pɛ-tɛ ɖama posinau nɛ tɛtʊ mbʊ lɛ lɩmaɣzɩyɛ nɖɩ ɖɩtɔzɩ Thalès ñɩnɖɛ yɔɔ.