Lɛɣtʋ

Pɩlɩɩna Wikipediya
(Papɩsɩna-kɛ nɛ ɖooo Sɩyansɩ)
Baffled LIGO Scientists

Lɛɣtʋ (Fransɩɩ taa payaɣ se science, Latɛɛ taa ’lɛ scientia, pʋ-tɔbʋʋ se sɩmtʋ) kɛna wembu ɛyʋ kpɛlɛkaa nɛ ɛsɩm-pʋ yɔ, wembu ɛyʋ sɩma se pɩkɛ toovenim, ndɛŋgbɛzaɣ fɛyɩ yɔ. Pɩkpɛndaa pɩkɛna sɩmtʋ, kedeŋga kpeekpe yɔɔ wɛtʋ natʋyʋ taa tazʋʋ. Patazɩɣ se pañɩnɩ nabʋyʋ, tazʋʋ pʋmbʋ, pɩwɛna nɩmaʋ kɩtɩŋgʋʋ lɩŋŋŋ. Nɛ wembu pɔtɔŋ-pʋ se ɛɛɛ yɔ, paa anɩ ɛpɩzɩɣ ɛtakɩ nɛ ɛna nɛ etisi se toovenim ɛɛɛ.

Fish scientist in a laboratory

Wembu mansɩmawaa cejewiye (communauté savante), ɖɩnɖɩ kandayɩɣna sɩyansɩwaa yɔɔ, ñɩnɩɣ yɔɔ ’lɛ se sɩyansɩtʋ sɩmtʋ (connaissances scientifiques) ɛkɛna wembu ɛyaa ñɩnaa, pakpa petii, pɛlɛlɩ, paɖʋ tozo, nɛ paa anɩ ɛɖʋ pʋ-nʋmaʋ taa ɛlɩɩ sɩmltʋ kʋɖʋmatʋ tʋndʋ tʋ-yɔɔ, nɛ paa pɩkakɩlɩ we, weyi ɛɖɔma pʋ-nʋmaʋ taa paa le, ɛkalɩɩ kʋɖʋmatʋ tʋndʋ tʋ-yɔɔ’ɔ paa ɛzɩmtaa. Piyele nɛ sɩyansɩtʋ nʋmaŋɖɔm nɛ sɩyansɩtʋ tɔm taa wɛtʋ yɔ, paba kɛna sɩmtʋ lʋlʋʋ wembu yɔ, nɛ wembu ɛyaa lakɩna tʋmɩyɛ se pʋlʋlɩ sɩmtʋ yɔ. Wembu pasɩmna-wɛ yɔ kɛna wembu pañɩnɩɣ yɔ. pʋbʋʋ yɔ se pasɩna ɛyaa nɛ panɩɩ nɛ palɩzɩ kedeŋga nɛ kɔ-yɔɔ tɔm pɔ-tɔbʋʋ nɛ pɩsa nɩʋ kɛlɛʋ - pʋ-tɔbʋʋ se sɩmtʋ wendu tɩlɩɣ yɔ, tɩ nɛ wembu pɩwɛ keekee yɔ, ndɩwɛtʋ natʋyʋ ɛdaawɛɛ pɛ-hɛkʋ taa.

Scientist examines COVID-19 vaccine agar plate

Ɛzɩ kpalɩtʋ (dogmes) tɔŋgʋʋ se toovenim tɔm ɖɔɖɔ tɩñɩnɩɣ yɔ, sɩyansɩ ñɛfɛyɩ sɔnɔmɛndɛma tɔm taa. Paa ɛzɩmtaa kʋ-tɔm ɛdamaɣ weyi, ɛpɩzɩɣ ɛpɩɣyɩ. Sɩmtʋ maɣmaɣ nɛ ñɩnʋʋ nʋmɔŋɖɔm, ɛyʋ pɩzɩɣ enii-wɛ nɛ ɛsɛ nɛ ɛlɛɣzɩ-wɛ. Ɖɔɖɔ lɛ, sɩyansɩwaa ñɩnɩɣ se panɩɩ kedeŋga nɛ kɔ-yɔɔ wɛtʋ, nɛ pana pɩ-taa wembu pɩpɩzɩɣ pɩla ceewayɩ yɔ, nɛ pala-pʋ nɛ tʋmɩyɛ wazaɣ nakɛyɛ nʋmɔʋ taa. Ɛyʋ ɛwɛyɛ taa ɛnaɣ wembu yɔ, pʋmbʋ kpɛzɩɣnɩna sɩyansɩwaa pamba. Sɩmtʋ tʋndʋ tɩkɛna tɛkɩniki ɛsɩndaa wobinaʋ tigiɖe nɛ tɛkɩniki kʋkʋ ñɛwɛɛ wazaɣ sɔsɔa ɛyʋ wezuu caɣʋ taa.

Ɖoo kiɖe tɛɛ ’lɛ, sɩyansɩ kamalɩna filozofii sɛɛsɛɛ. Dominique Lecourt ma pʋmbʋʋ ɛ-takayaɣ nakɛyɛ taa se : ñɔkɔyɩnaʋ nimiye naɖɩyɛ wɛɛ nɛ ɖitamsɩ sɩyansɩwaa nɛ lɩmaɣza labʋ tɔm wendu payaɣ se filozofii yɔ. Wembu pʋyɔɔ yɔ, ñʋʋ taa maɣzɩyaa nabɛye kɛqɛ Ionie pɩnzɩ mɩnaɣ VII ñɩŋga taa pʋcɔ palʋlɩ Yeesu Krɩstʋʋ. Pamba labɩna lɩmaɣzɩyɛ se wembu pɩlakɩ kedeŋga yɔɔ yɔ, pu-kubuuzutu wɛ kedeŋga yɔɔ. Kajalaɣ sɩyansɩ tɔm taa sɩmtʋ wɩla pʋmmbʋ na. Dominique Lecourt ñɔtɔma se filozɔfʋwaa kajalaɣñɩma ñalakaɣ ɖɔɖɔ sɩyansɩ (ɛlɛ pedesidiɣ filozofi nɛ sɩyansɩ).

Sɩyansɩ wɛna pilinzi ndɩ ndɩ nɛ paa weŋga’lɛ, kapama ɛsɛ nɛ sɩyansɩ sɩmtʋ hɔɔlʋʋ nakʋyʋ solo. Ɛzɩ matematikiwaa, simii, fiziki, piolozii, mekaniki, ɔpɩtiki, farɩmasii, asɩtronomii, arɩkiyolozii, tɔsʋʋ, sosiyolozii, ppw. Paatɔŋ se patʋʋ tʋʋʋ wembu yɔ, pɩtɛma, yaa nɔɔyʋ ɛɛpɩzɩɣ ɛtasɩ pɩ-taa tʋʋʋ. Papɩzɩɣ patasɩ tʋʋʋ paa sɩyansɩ piliŋga weŋga ’lɛ ka-taa, pɩpɩzaa pɩkɛ ɖɔɖɔ kpeɣu taa. Paa piliŋga weŋga ’lɛ, kɛkɛ ɖɔɖɔ sɩyansɩ tem.