Pʋyʋ kɔtɩɩɩ yɔɔ lɩmaɣzɩyɛ

Pɩlɩɩna Wikipediya

Pʋyʋ kɔtɩɩɩ yɔɔ lɩmaɣzɩyɛ kɛ lɩmaɣzɩyɛ nɖɩ ɛyʋ laba ñɩɣlɩm wonuu yɔɔ yɔ. Lɩmaɣzɩyɛ ńɖɩ, ɖɩtɔŋ se paa wonuu ŋgʋ, kɩ-taa wɛ pʋyʋ kɔtɩɩɩ waa sakɩyɛ.

Ɖooo caanaʋ taa lɛ, ɛyʋ maɣzaa se papɩzɩɣ pɛtɛyɩ wonuu hɔɔlɩŋ cikpeŋ ñɩɩɩ ñɩɩɩ waa ɛlɛ, pɩtɛma. Pataatɩlɩ se wonuu tɛ hɔɔlɩŋ ñɩɩɩ ñɩɩɩ waa ḿba, pa-taa wɛ ɖɔɖɔ pʋyʋ kɔtɩɩɩ waa sakɩyɛ. Waaɣ hiu nɛ nakʋ ɖɩpaɣzɩyɛ ɖajaa John Dalton paɣzɩ maɣzʋʋ pʋyʋ kɔtɩɩɩ waa yɔɔ.

Ɛmaɣzɩ pɩŋŋ lɛ, ɛtɔ se, paa wonuu ŋgʋ kɩ-taa pʋyʋ kɔtɩɩɩ waa wɛna wɛtʋ kʋɖʋmtʋ. Ɛyɔɔdɩ ɖɔɖɔ se wonuu taa pʋyʋ kɔtɩɩɩ waa eeciidiɣ, paapɩzɩɣ pɛlɛɣzɩ lona wonuu taa.

Ɖajaa ɛnɛ ɛkaɖɩ ɛ-ñɩnɩʋ taa kpayɩ ɛyʋ ɛɛpɩzɩɣ ɛcɩyɩ yaa ɛwɛɛkɩ wonuu taa pʋyʋ kɔtɩɩɩ waa. Ɛyɔɔdɩ ɖɔɖɔ se wonuu taa pʋyʋ kɔtɩɩɩ waa pɩzɩɣ patamsɩna ɖama tamsɩnaʋ nabʋyʋ pʋwɛɛ kaɖɛ pɩdɩɩfɛyɩ.

Caanaʋ tɔm cɔlɩyaa yaa tʋʋzɩyaa tapɩzɩ patɩlɩ ɛzɩma ɖajaa John Dalton laba nɛ ɛpɩzɩ ɛkaɖɩ tɔm tʋnɛ mbʋ yɔ. Ɖajaa Dalton tɩŋna kpɛlɩ kpɛlɛkʋʋ wɛtʋ sukuli ŋgʋ ɛlaba yɔ kɩ-yɔɔ nɛ ɛpɩzɩ ɛlɩzɩ ɛ-lɩmaɣzɩyɛ tɔbʋʋ.

Ɖajaa Antoine Lavoisier ñɔyɔɔdɩ pɩnaɣ 1789 taa se wonuu taa pʋyʋ kɔtɩɩɩ hɩlɩmɩyɛ ɛɛlɛɣzɩɣ kaʋ. Piyele ɖajaa Joseph Louis Proust ñakaɖɩ pɩna 1799 taa se yee ɛyʋ ɛtɛyɩ kpɛlɩ kpɛlɛkʋʋ wonuu nakʋyʋ kɩ-hɔɔlɩŋ ndɩ ndɩ yɔ, hɔɔlʋʋ nakʋyʋ hɩlɩmɩyɛ ɛɛkɩlɩɣ lɛɛkʋ, paa hɔɔlɩŋ ɛnʋ ɛfɛyɩ kɩmaŋ.