Kiwi

Pɩlɩɩna Wikipediya

Kiwi kɛna tɩʊ nakʊyʊ piye nɛ awɛ ndɩ ndɩ. Kiwina lɩna Siini ɛjaɖɛ taa, tɛtʊ ndʊ payaɣ-tʊ se Cankisi yɔ tɩ-taa. Kiwina lakɩ ɖɔɖɔ ɖenɖe wɩsɩ ñakɩ camɩyɛ yɔ, pikɩlɩna pʊŋ taa. Kiwi piye pʊʊ lɛ, ɖɩwɛʊ leleŋ kɔŋgɔ ɛlɛ ɖɩ-taa wɛ ñɩmɩŋ sɛɛyɛɛ. Kiwi tomnaɣ wɛ tɩŋ hatʊ sɛmɩŋ yaa nabʊyʊ taa lɛ kɩwɛna sʊtʊ sɛmɩŋ. Nabʊyʊ taa lɛ kɩsɛ caʊʊ nɛ ɖɩ-yɔɔ nɛ koonim wiii. Pee ana a-taa nɛ pee cikpema ñɩɩɩ ñɩɩɩ nɛ akɛ kɩkpɛda kiɖi kiɖi, pɔtɔkɔyɛ-yɛ. Kiwi taa nɛ wezu amini yaa anaɣm sakɩyɛ ɛzɩ : anaɣm C, K nɛ B9. Kɩwɛna ɖɔɖɔ kuwivri nɛ potasɩyɔm.

Siini ɛjaɖ taa keesi maɖaa, ɛzɩ kacalaɣ pɩnzɩ kudoku yɔ nɛ palʊlɩ Yesu yɔ, paatɛma kiwi kʊnɛ kʊ-tɔm. Kiwi wɛ Akitinidiya pɩlʊ taa nɛ pɩlʊ ŋgʊ pɔñɔkaa nɛ pɔtɔŋ se kɩñɔʊ tɛtʊ nikaɣ ñɩndʊ taa nɛ ki-pilinzi wɛ camɩyɛ yɔlɩɩɩ nɛ ki-pee ñɛwɛ kajʊka kɩnɛ kɩ-hɛtʊ. Takayaɣ nakayɩ kɛ pama ɖooo pɩnzɩ mɩnɩŋ naatozo pʊcɔ palʊlʊ Yesu nɛ payaa-kɛ Er Ya, pɔyɔɔdʊ ka-taa se Akitinidiya kɛ kɔyɛ nɖɩ ɖɩwaɣ pɔtʊ kʊdɔŋ yɔ nɛ pakpakʊ kɩ-cɩyɩm maɣmaɣ nɛ pɩsɩŋna nɛ palakɩ takayɩsɩ hatʊ. Piyele tɩʊ maɣmaɣ kɛna tɩʊ ŋgʊ papɩzʊ pɔsɔ-kʊ ɛzɩ mbʊ pacanʊna yɔ mbʊ pʊyɔɔ yɔ kɩlʊlʊ pee wena yɔ, awɛ ɖeu kɛ cɔnaʊ taa.

Papaɣzʊ Akitinidiya hayʊ yɔ, pɩɩkɛna Siini ɛjaɖɛ taa ɖenɖe payaɣ se Yaŋsɩ Yaŋ yɔ kɛ pɩnzɩ 1200 waa taa. Ɛsɔsɛtʊ layʊ weyi payaɣ-ɩ se Chéron d'Incarville nɛ ɛkɛ Fransɩ tʊ yɔ ɛnʊ paɣzɩna kiwi tɔm kɛtʊ camɩyɛ ɖooo pɩnzɩ 1740 nɛ 1757 sɩ-taa. Mbʊ pʊyɔɔ yɔ ɛɛcaɣ Pekɩŋ tɛtʊ taa pɩnzɩ hiu nɛ lʊbɛ. Ɛcɔnaa lɛ, kiwi kɔnɔwaɣ pɔsɩ nɔsɩ yem ɛzɩ hiyajasɩ yɔ ɛlɛ Siini t.aa ɛyaa koyaɣ nɛ pasaŋ pee ana ɖɔɖɔ. Pɩnzɩ 1843 nɛ 1845 taa lɛ Fransɩ tʊ, Robert Fortune wona kiwi pee kɛ Fransɩ ɛjaɖɛ taa. Pʊwayɩ lɛ pɩnaɣ 1899 kɛ Ernest Henry Wilson ñowona kiwi pee lɛɛna Erɔpʊ taa nɛ alʊlʊ camɩyɛ ɖɔɖɔ. Pʊwayɩ yɔ pee ana atalɩ Etazuni pɩnzɩ mɩnɩŋ XIX taa. Kpaɣ ɛzɩ pɩlakʊ mbʊ yɔ, ajɛya ǹɩnaɣ kiwi lɛ, pañɩnaɣ se tɩŋ ɩnʊ ɛwɛɛ mbʊ nɛ pɔcɔŋna. Pɩɩkɛna acana tɩʊ.