Kewiyaɣ ɛjaɖɛ

Pɩlɩɩna Wikipediya

Kewiyaɣ ɛjaɖɛ, pɩsa nɛ palɩzɩ ɖɩ-tɔbʊʊ lɛ pañɩkɩɣ niiye tɔmpee naatozo yɔɔ, kajalaɣ lɛ samaɣ wɛtʊ, naalɛ tɛ lɛ ɛyaa caɣyɛ nɛ nabutozo tɛ lɛ paɣtʊ lɩzɩɣ tɛ.

Ɖɩkpaɣ kʊyʊm kʊyʊm kɔyɔ kajalaɣ tɛ lɛ samaɣ wɛtʊ, kewiyaɣ ɛjaɖɛ kɛ ɛyaa sakɩyɛ tɛ wɛtʊ tɔm kɛ ɛjaɖɛ kʊyʊmɖɩyɛ naɖɩyɛ taa nɛ ɖɩwɛna ɖɩ-kewiyaɣ paɣtʊ. Tɔmpiye nɖɩ paatɛma-ɖɩ katʊʊ kajalaɣ Fransɩɩ tɔmpee lɩzɩyaa tɔm kpou pɩnaɣ 1696 wɛɛ taa, nɛ pɔtɔŋ se ɛyaa nabayɛ komina kɛ wiyaʊ pɩɣa nakayɛ paɣtʊ tɛ.

Ɖɩkpaɣ samaɣ ŋga kɛ-tɛ caɣyɛ wɛtʊ taa kɔyɔ, pɩkɛ wɛtʊ ndʊ samaɣ ŋga kɛwɛna nɛ ɖama, patɩŋɩɣna ɖama nɛ pawzɩɣ-wɛ yɔ. Kewiyaɣ ɛjaɖɛ pɩzɩɣ pɩwɩlɩɣ se ɛyaa nabayɛ mba panɩna ɖama se paɖʊ ɖama paɣtʊ nɛ pɩtɩŋɩɣ-tʊ yɔ. Paɣtʊ kpaɣʊʊ hɔɔlʊʊ taa lɛ, ɛjaɖɛ taa ɛyaa wɛna kewiyitu ndɩ ndɩ nɛ patayɩ-sɩ ɖama nɛ pɩkɛ-wɛ tʊmɩyɛ nɛ pɔcɔŋna tɩ-yɔɔ se pawazɩ paa anɩ nɛ samaɣ ŋga ka-maɣmaɣ nɛ pɩɖɛna-wɛ nɛ ɛsɩndaa.

Kewiyaɣ ɛjaɖɛ lɩmaɣzɩyɛ lɩna latɛŋ kʊnʊŋ taa status, ɖɩlɩna lakaɣ stare nɛ pʊ-tɔbʊʊ kajalaɣ se yiɣyiɣ sɩŋʊʊ, nabʊlɛ nɩɣ taa lɛ ɖɩ-tɔbʊʊ caɣyɛ. Tɔmpiye nɖɩ ɖɩlɩ Erɔpʊ ajɛyɛ taa ɖooo kpaɣɖɩŋ hiu nɛ kagbanzɩ nɛ 16 nɛ 18 wɛɛ taa, ŋgʊ tɔmpiye kʊyʊnɖɩyɛ nɖɩ ɖɩ-tɔbʊʊ ɖɔɖɔ se ɛyʊ wɛtʊ samaɣ taa. Hannah Arendt cɔlɔ lɛ ɖɩlɩna latɛŋ kʊnʊŋ taa mbilim status rei publicae (tɔmpiye tɔmpiye nɩɣ taa pɩkɛ pɩyʊ wɛtʊ ɛjaɖɛ taa) nɛ pɩwɩlɩ ɖɔɖɔ se pɩkɛ kewiyaɣ yaa komina wɛtʊ.