Fransɩɩ tɛ kpɛlɩ lɛzʊʊ

Pɩlɩɩna Wikipediya

Fransɩɩ tɛ kpɛlɩ lɛɣzɩ pɩkɛ Fransɩɩ canaʊ tɔm alɩwaatʊ ndʊ kpaɣ patʊlaɣ Ajɛyɛ sɔsɔna, pɩnaɣ 1789 kɛ agooza fenaɣ kɩyakʊ 5 ŋgʊ wiye, nɛ Napoléon Bonaparte kewiyaɣ kpelaɣ tuzuu kɛ pɛ-ɛjaɖɛ tɛ fenasɩ takayaɣ tɛ fenaɣ kɩlɛlaɣ alɩwaatʊ taa, kamɩŋ fenaɣ kɩyakʊ 9 pɩnaɣ 1799 taa.

Fransɩɩ tɛ canaʊ tɔm taa lɛ, pɩkɛ keem alɩwaatʊ natʊyʊ, mbʊ pʊyɔɔ yɔ alɩwaatʊ tɩɖɩzɩna canaʊ kewiyaɣ tɔm nɛ tɩɖɩzɩ ɖɔɖɔ Fransɩɩ ɛjaɖɛ taa wɩyaʊ kʊɖʊm kewiyitu tɛ tɔm pɩlɩna ɛyaa kpeekpe kewiyaɣ tɔbʊʊ se paɣtʊ kewiyaɣ nɛ pɩtɩŋgɩ kajalaɣ ɛjaɖɛ. Alɩwaatʊ ndʊ tɩɖɩza wɩyaŋ kewitu nɛ samaɣ taa paɣtʊ yɔɔ kɩlɩtʊ nɛ ɖoŋ tɩnaa.

Lɛɛzɩtʊ ndʊ tɩ-yebina Fransɩɩ ɛyʊ waɖɛ nɛ ɛ-yɔɔ kandʊʊ tɔm ndʊ tʊyɔɔdʊʊ kɩmaŋ wɛtʊ tɔm ɛyaa hɛkɩŋ taa paɣtʊ ɛsɩnda yɔɔ, tɩyɔɔ wɛʊ tɔm nɛ ɛjaɖɛ kewiyitu lɩmaɣzɩyɛ ɖoŋ mbʊ palʊ nɛ ɛjaɖɛ ɖɛna ɛsɩnda pɩtɩŋna mba palɩza yɔ pɔyɔɔ.

Ɛyaa kudokuŋ mɩnɩŋ sakɩyɛ hiɣ sɩm pɩtɛ lɛzʊʊ kpɛlɩ alɩwaatʊ ndʊ tɩ-taa, kɔzɩ kɔzɩ sɔndʊʊ sɔsɔtʊ alɩwaatʊ (pɛsɛta ɛyaa 16594 ñʊʊŋ) nɛ alɩwaatʊ ndʊ tɩ-taa patakaɣ se pekizina lɛzɩtʊ laɣsɩ, kɔzɩ kɔzɩ vendée you alɩwaatʊ taa.

Tɩ-tɛɛ paɣzʊʊ alɩwaatʊ lɛ, ɛyaa mba paasɔɔla Fransɩɩ lɛzɩtʊ tɛ tɔm yɔ posusaɣ ɛjaɖɛ tɩŋga taa kɛ lɛzɩtʊ wazaɣ, ŋgʊ lɛzɩtʊ ndʊ tu-koyondina ñɛkɛdɩɣ mbʊ tɩwɛkɩɣ yɔ pʊ-tɔm. Fransɩɩ kpɛlɩ lɛzɩtʊ tɛ yoŋ, ndʊ tutukuna Erɔpʊ kedeŋga tɩŋga yɔ, yeba nɛ palɩzɩ ajɛyɛ lɛɛna nɛ pʊkɔna ɖɔɖɔ kamasɩ lɛzɩtʊ nɛ Erɔpʊ taa ajɛyɛ tɛ lɛzɩtʊ ɖɔɖɔ, nɛ pɩtɩnɛ payi mbʊ yɔ lɛzɩyaa lɩmaɣza tɔm susuu kpa ɖoŋ.

Pʊwayɩ lɛ, pɩtɛ yoŋ ɛnʊ ɛɖala halɩ ɛkɔɔ ɛtalɩ Napoléon yoŋ. Lɛzɩtʊ lɩmaɣzɩyɛ ndɩ ɖɩkɔna ndɔnjɔɔlɩyɛ sakɩyɛ nɛ pɩcaɣ ɖeu ɖɔɖɔ ɛzɩ pʊɖʊzʊʊ ɖɔɖɔ yɔ kpaɖɩŋ naalɛ weyi ɛtɩŋga alɩwaatʊ ndʊ yɔ kɛ Fransɩɩ ɛjaɖɛ ɖɔɖɔ ɛzɩ paa ɛjaɖɛ.

Fransɩɩ tɛ kpɛlɩ lɛzʊʊ mbʊ pɩlɩna liidiye kɛdɛɖaɣ yɔɔ yɔ pɩtɩŋna ɛzɩma Fransɩɩ woba ajɛyɛ tɩ-yɔɔ wɛʊ you Etaazuunii ɛjaɖɛ taa yɔ, pɩkɛna kɔkɔɖɛ nɛ ndɔnjɔɔlaa kɛ ɖoŋ tɩnaa ñɩm tɩnaa ɛyaa (mbʊ pʊyɔɔ yɔ lambuu hɛyʊʊ tafɛyɩ kɩmaŋ ɛyaa ñɩm tɩnaa nɛ tanɩm tɩnaa ajɛyɛ ɛyaa hɛkʊ taa ŋgʊ ɖɩcɔna kɔyɔ tanɩm taa ɛyaa tʊmɩyɛ labʊ nɛ kɛzɛwaɣ kaawɛ sakɩyɛ). Ɛlɛ, tanɩm tɩnaa ɛyaa (ɛyaa mɩnʊʊ yɔɔ lɛ, tanɩm ɛyaa kpɛnda 97%) hɛkɩŋ taa kaawɛ tʊkaɣ sɔsɔ nakayɛ pɩtɩŋna nesi tɛ tʊma labʊ nɛ ageeta nɛ tɛtʊ ndʊ tɩ-taa ŋwɛ yɔ ɖɔɖɔ.