Fezuu (esprit)

Pɩlɩɩna Wikipediya

Wondu ndɩ ndɩ sakɩyɛ wɛ ɛyʊ ñʊʊ taa nɛ pɛkpɛndɩ kpɛm nɛ payaa se fezuu yaa kalɩzaɣ. Mbʊ pɩkpɛndaa nɛ payaɣ se ɛyʊ fezuu yaa ɛyʊ kalɩzaɣ yɔ, mbʊʊ yɔ : ɛyʊ naɣ naʊ mbʊ yɔ (perception) nɛ ɛyʊ ñaŋ yaa eseliɣ seluu mbʊ nabʊyʊ ɛsɩndaa yɔ (affectivité) nɛ ɛyʊ ñʊʊ taa pʊkɔŋ kɔm mbʊ yɔ (intuition) nɛ ɛyʊ maɣzɩɣ maɣzʊʊ mbʊ yɔ (pensée) nɛ ɛyʊ hʊʊ tɔm hʊʊ mbʊ yɔ (jugement) nɛ ɖɔnɛ kɩbanɖɛ nɖɩ pʊpɔzʊʊ se ɛyʊ ɛɖɔ yɔ (morale).

Ɛsɔ sɛtʊ aŋgba sakɩyɛ taa ɛyaa tɔŋ se ɛyʊ wɛ tɔm naadozo taa : tomnaɣ wɛɛ nɛ ciyam wɛɛ nɛ fezuu yaa kalɩzaɣ wɛɛ ɖɔɖɔ. Pʊ-tɔbʊʊ se fezuu kɛ ɛyʊʊ hɔɔlʊʊ lɛɛkʊ. Yee ɛyʊ hɔɔlɩŋ ɛnʊ ɛ-naadozo ɛ-taa nakʊyʊ ɛfɛyɩ kɔyɔ, ɛyʊ ɖɔɖɔ fɛyɩ. Ɛyʊ hɔɔlɩŋ ɛnʊ ɛ-naadozo ɛ-taa lɛ, tomnaɣ ɖeɖe ɛyʊ ɛza naɣ. Ɛyʊ ɛza ɛɛnaɣ fezuu, ɛɛnaɣ p. Lɛɣtʊ pɩlɩʊ ŋgʊ payaɣ se filozofii (philosophie) yɔ, kɩ-pɩlɩʊ taa lɛ, ɛyʊ fezuu tɔm pakɩlɩɣ yɔɔdʊʊ. Pʊ-tɔbʊʊ se pañɩnɩɣ kpem se patɩlɩ mbʊ payaɣ se fezuu yɔ camɩyɛ siŋŋ. Mba pañɩnɩɣ se patɩlɩ fezuu camɩyɛ siŋŋ yɔ, pɔtɔŋ se fezuu wɛ ndɩ kpem nɛ tomnaɣ. Ɛyaa mba pɔtɔŋ ɖɔɖɔ se fezuu wɛ ndɩ nɛ ciyam (âme). Lɛɣtʊ pɩlɩʊ ŋgʊ payaɣ se sikolozii (psychologie) yɔ, kɩ-taa ñɩnɩyaa tɔŋ se fezuu kɛ ɛyʊ fɩtɩyɩm taa tʊma ndɩ ndɩ, halɩ pɩkpɛndɩna tʊma wena ɛlakɩna maɣzɩm nɛ wena ɛɛlakɩ-yɛ nɛ maɣzɩm yɔ a-tɩŋa payɩ. Pʊ-tɔbʊʊ se wena ɛyʊ naɣ nɛ ɛlakɩ nɛ wena ɛlakɩ-yɛ kaasɩmtʊ yɔɔ yɔ.

Lɛɣtʊ piliŋa ŋg payaɣ se metafiziki (métaphysique) yɔ nɛ Ɛsɔ sɛtʊ aŋgba taa lɛ, pɔyɔɔdʊʊ se wonuu ŋgʊ kɩfɛyɩna tomnaɣ nɛ kɩwɛɛ ɛyʊ taa yɔ.

Pʊ-yɔɔ payaɣ mbʊ pɩtɩŋ payɩ pɩfɛyɩna tomnasɩ yɔ se feziŋ. Payaɣ Ɛsɔ se Fezuu, payaa Ɛsɔ tiyiyaa se feziŋ nɛ pɛtɛ payaa ɖɔɖɔ alewaa se feziŋ. Lɛɣtʊ piliŋa ŋga payaɣ se sikolozii (psychologie) yɔ, ka-pɩlɩʊ taa lɛ, pɔtɔŋ se fezuu kɛ ɖoŋ weyi ɛyʊ wɛna ɛ-fɩtɩm taa nɛ ɛpɩzɩɣ ɛlakɩ lɩmaɣza yɔ.

Fezɩŋ taa ɖɔɖɔ mbʋ payaɣ se eleu yaa aleewaa yɔ pɩwɛɛnɛ pɩkɛna yatʋ ndʋ tɩfɛyɛ kɛlɛʋ kɛ nɩʋ taa yɔ. Mbʋ pʋyɔɔ yɔ aleewaa kɩbama wɛɛ nɛ kɩtɛkɛɛdaa wɛɛ ɖɔɖɔ. Aleewaa kɩbama kɛlɛ mba paalakɩ ɛzaɣtʋ yaa kɩdɛkɛdɩm yɔ. Aleewaa kɩbama mba pa-taa kɛlɛ ɛgɔlɔmɩyɛ yaa agɔlɔma. Agɔlɔma halɩ ñɩna wɛɛ nɛ abalɩ ñɩna wɛɛ ɖɔɖɔ. Agɔlɔma kɩbana wɛɛ hɔʋ yaa hɔŋ tɛɛ nɛ a-tʋmɩyɛ yaa a-tʋma kɛlɛ se akandɩ ɛyaa yɔɔ. Piyele agɔlɔma lɛɛna wɛ ɖɩsɩ taa. Paa ɛgɔlɔmɩyɛ nɖɩ lɛ nɛ ɖɩ-wazaɣ. Naayɛ wazaɣ kɛlɛ se ala nɛ tɛʋ nɩɩ, lɛɛna lɛ heelim, lʋlʋ, halɩkpaɣyɛ, tɔnʋʋ taa alafɩya, haɖaʋ, ɖɔɖɛ, ñɩm yaa tʋma ndɩ ndɩ.Pɩwɛ mbʋ lɛ, wayɩtʋ yaa wayɩ mba wAɛɛ nɛ mba kandʋna ɛsandɩnaa yɔɔ.

Feziŋ kɩpaŋ wayɩ lɛ, fezɩŋ kɩdɛkɛdɩŋ wɛɛ ɖɔɖɔ. Fezɩŋ kɩɖɛkɛdɩŋ ɩnʋ ɩ-taa kɔyɔ kanaɣ yaa kañasɩ. Kañaɣ yaa kañasɩ kɛna ɛyaa mba pasɩba nɛ paakɛ azaɣ yɔ. Sɩɖa mba pa-kalɩzasɩ ɩɩnaɣ ɖenɖe ssɩcaɣ yɔ pʋ-yɔɔ kɛ sɩyɛlɩɣna yem. Kañasɩ nzɩ, nzɩ kpaɣna ɛyaa kalɩzasɩ nɛ sɩtɔkɩna hama taa. Kañasɩ wayɩ lɛ ñazɩñazɩŋ yaa ñazɩñazʋʋ wɛɛ. Ɛlɛ pɩzɩɣ ɩpɩsɩ kpou yaa ɛzɩ tɛtɛ kpɩnɛ naɖɩyɛ yem yɔ nɛ ɛñazɩɣ ɛyaa. Ɛlɛ ñazɩñazɩŋ ɩnʋ ɛɛpɩzɩɣ nɛ ɩkʋ ɛyʋ nɛ hama taa.

Fezɩŋ kɩdɛkɩdɩŋ la lɛ, tozo ñɩŋʋ nakʋyʋ wɛɛ nɛ ɩŋʋ payaɣ se ɛmɩzɩyaa yaa ɛmɩzɩyʋ. Ɛmɩzɩyaa ñazʋʋ ɛyʋ nɛ efindiluu yaa ɩcɔzʋ ɛyaa ñʋntaa. Alɩwaatʋ ndʋ ɛmɩzɩyɛ sʋʋ ɛyʋ nɛ ɛpaazɩ ɛ-ñʋtaa mɩzɩʋ lɛ, pʋndʋ lakɩ lakasɩ kɩdɛkɛdasɩ ndɩ yem. Pʋndʋ lakɩ mbʋ pɩtatɩɩ fɛyɩ ɖeu yɔ.