Calɩm

Pɩlɩɩna Wikipediya

Calɩm kɛna ɛyʊ yaa tɛtɛ kpɩnɛ tomnaɣ taa lɩm mbʊ pɩhaɣ-wɛ fezu yɔ. Calɩm mbʊ pikpeŋ calɩgonzi nɛ ñamɩyɛ pa-taa. Calɩm mbʊ pɩcɔʊ tomnaɣ tɩŋga taa pɩlɩɩna ñamɩyɛ pɔŋ nɛ ɖoŋ weyi ɖɩwɛna nɛ ɖɩtɔʊ calɩm mbʊ fɩŋŋ fɩŋŋ yɔ. Calɩm mbʊ, pɩkɛna lɩm nabʊyʊ nɛ pɩwɛ kɔɖɩɩɩ pɩtasɩna calɩgonzi kulutasi miliyaɖi miliyaaɖɩnaa sakɩyɛ. Calɩgonzi kulutasi nzɩ sɩhaɣna calɩm kɛ pɩsɛmɩŋ. Calɩm wokɩŋna tiyɔkɩsizɛnɩ (O2) nɛ anɣmna mba pɩpɔzʊ tomnaɣ se kɛwɛɛna wezu yɔ. Calɩm mbʊ ɖɔɖɔ ketuuna azʊma nɛ piwokina-pʊ pɔŋ weyi apɩɩzɩ nɛ alɩɩna awayɩ kiŋ yɔ. Ɛyʊ sɔsɔ tɛ yaa tɛtɛ kpɩnɛ sɔsɔyɛ tɛ lɛ, ɛnɛm ŋgʊ kɩwɛ mɔɔ taa yɔ, ŋgʊ lʊlʊʊna calɩm.

Calɩm kɛna tomn,aɣ kpeekpe kɩhɔkʊ nɛ kɩfɛyɩ tomnaɣ taa kawɩlʊ kpaasɩɩ. Calɩm taa mʊŋdɔndʊ fɛyɩ ɛzɩ tomnaɣ taa hola wena akɛ mʊndɔndʊ lɛɛtʊ yɔ. Pɩtɛ ɖɩkɩyaɣ ŋga payaɣ-kɛ se pH yɔ ko-̀ɖoŋ wɛ 7,35 nɛ 7,45 pa-taa. Calɩm sɛmɩŋ lɩna pɩ-taa yaɖɛ kɩsɛɛmɩŋ yɔɔ. Calɩm kpeekpe taa lɛ, yala kɩsɛɛma kʊlʊ nɛ lɩm mbʊ pɩwɛ kɔɖɩɩɩ pɛwɛɛ. Ɛlɛ yala kɛɛma yeke kɩlɩna ɖɔʊ nɛ mɩnɩʊ yɔɔ lɛ, awɛ ɛzɩ 99 yɔ (99%). Calɩm kaɖʊʊzaɣ kɛna lɩm mbʊ pɩ-taa calɩm yala ndɩ ndɩ yaɣ yɔ. Calɩm kaɖʊʊzaɣ ŋga kakpakʊna calɩm yala nɛ anaɣmnaa nɛ pɩyɛlʊ tomnaɣ kpeekpe taa nɛ pɩcalʊ-kɛ. Calɩm kaɖɩuʊzaɣ ŋga kɛwɛ ndɩ nɛ calɩm ageleta. Alɛ lɛ, alɩwaatʊ ndʊ calɩm kiwu lɛ ana kpaɣna pɩ-yɔɔ kele kele ɛzɩ lɩm yɔ.

Calɩm tʊma ɖɔ sakɩyɛ. Kacalaɣ taa lɛ, calɩm kɛna anaɣm kpaɣyʊ weyi ɛtaŋna tomnaɣ kpeekpe kɛ tɔɔnaɣ ŋga pɩwɛna-kɛ kɩcɛyʊ se kɛwɛɛna alafɩya yɔ. Calɩm kʊɖʊmʊm mbʊ ɖɔɖɔ catʊʊna tomnaɣ taa azuuma nɛ apɩlɩzʊ nɛ awayɩ. Azuuma ana, a-taa kɔyɔ pɩndʊ, hɩm, soŋgaɣ, tuutu yaa tiyokidi tɛ karboni (CO2). Calɩm taa yala ndɩ ndɩ wena awɛ calɩm taa yɔ ayaɣ nɛ awɛɣna fezu. Calɩm kpakʊna tɔɔnasɩ nɛ lɩm pa-taa anaɣm nɛ pɩcalʊ tomnaɣ kpeekpe. Heelim mbʊ ɛyʊ yaa tɛtɛ kpɩnɛ fezu yɔ, calɩm catʊna-pʊ ɖɔɖɔ nɛ pɩlɩzʊ okisiizɛni (O2) nɛ pɩcalʊ tomnaɣ.