Afrika Wɩsɩɖʋɖʋyɛ Ajɛyɛ Tɔsʋʋ Ŋgbɛyɛ (CEDEAO)

Pɩlɩɩna Wikipediya

TÁÁNƖ́ƲTϽ̀MƲƲ AWATƆŊ (CEDEAO) taa Kɩlabɩm taa nɩʋ wɩlɩɣ takayaɣ ŋga kɔyɔɔdʋʋ Laŋhɛzɩyɛ tɔm yɔɔ maɣzʋʋ tam. Ɛyʋwaɖɛ tɔm, Ɛjaɖɛtʋ, Demokrasii nɛ ajɛya taa Ɖama taasʋʋ nɛ lɩʋ pɔ-lɔŋwɩlʋʋ yɔ, pàlabɩ-kɛ se káwazɩ wɩlɩyaa, wɩlɩyʋ halɩñɩnʋ nɛ abalɩñɩnʋ.

Agoza fenaɣ kɩyakʋ 28 ñɩŋgʋ wiye pɩnaɣ 1975 taa pañɩɣ nesi Ɖama tisinaʋ takayaɣ taa Lagos, Naajeeriya, nɛ Afrika wɩsɩɖʋɖʋyɛ taa ajɛyɛ tɔsʋʋ ŋgbɛyɛ (CEDEAO) ñɔ. Lɩmaɣzɩyɛ ɖoyo kɛkɛna se pɩ́sɩna tɔsʋʋ nʋmaʋ taa ɖama sɩnaʋ nɛ ɖama taa sʋʋ nɛ lɩʋ, nɛ pɩha nʋmaʋ nɛ Kideŋ hɔɔlʋʋ ŋgʋ kɩ-taa ajɛyɛ la nɔɔ kʋɖʋmaɣ tɔsʋʋ nɛ kobo pɔ-tɔm taa. Mbʋ yekina nɛ hɔɔlʋʋ ŋ́gʋ kɩ-taa, ɛyaa hiɣ pa-tɩ pazɩ, tɔsʋʋ wɛɛ kpeetuu yɔɔ, ajɛya hɛkʋ taa taabalɩyɛ cɛyɩ, nɛ pɩha nʋmaʋ nɛ Afrika Kideŋ wobina ɛsɩndaa nɛ puhuuna-kʋ.

CEDEAO location map

Pʋ̀ɖɔŋ mbʋ nɛ puwokina ɛsɩndaa lɛ, lɩmaɣzɩyɛ ɖoyo ɛnʋ ɛ́lɛ́ɣzɩ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ, pɩtɩŋɛ pɩwɛɛ pɩlɛɣzɩɣ kedeŋga kpeekpe yɔɔ, nɛ pɩwɛɛ ɛzɩ kakañapɩsɩ naatalʋʋ taa tɔm. Ɖɔɖɔ lɛ, lɩmaɣzɩyɛ ɖoyo ɛnʋ ɛlɛɣzaa se pʋ́ɖʋzɩna ajɛya 15 wena awɛ Kɩgaʋ taa yɔ, a-hɛkʋ taa taabalɩyɛ siɣ ñʋʋ siɣu ḿbʋ kɩmaŋ wɛʋ nɛ ɖama yɔɔ ñɩɣʋ nɛ kʋyʋʋ pɔ-yɔɔ yɔ. Se pʋɖʋzɩna ɖɔɖɔ asiɣ ñʋʋ siɣu m̀bʋ ŋgbɛyɛ ɖʋʋ, ɖama yɔɔ wiluu, nɛ patɩŋɛ pa-tɩ yɔɔ wɛʋ tɔm yɔɔ yɔ.

Tɔm lɛɛtʋ ndʋ panɩnɩ ɖama tʋ-yɔɔ yɔ, ndʋ’lɛ pɔ́cɔlɩ pa-ɖama taazʋʋ lɩmaɣzɩyɛ nɛ pɩ-tamaɣ nɛ pɩla kʋɖʋm; ŋgbɛyɛ nɖɩ ɖɩ-taa ajɛya ɩtaakpaɣ hɔzɩŋ ɖama yɔɔ; laŋhɛzɩyɛ, tɛtʋ kɩɩñamsʋʋ nɛ pɛɛyɛɛ taa wɛʋ pɛwɛɛ tam kɛbɛlɛsaɣ ajɛya ana a-taa; ñaɖɩŋ hɛzʋʋ nikaɣ taa; ɛyʋ waɖɛ ñam, ɖɩ-yɔɔ lʋbʋ se ɖiwobina ɛsɩndaa nɛ ɖɩ-yɔɔ kandʋʋ; demokrasii nɛ komina ɛjaɖɛ camɩyɛ ɖɔkʋʋ yɔɔ lʋbʋ se powobina ɛsɩndaa nɛ paka lila, nɛ pɩkpɛndɩna kɩjɛyʋʋ ŋgʋ ajɛya wɛna se atʋʋzʋʋ mbʋ alakɩ yɔ nɛ alakɩ siɣsiɣ lakasɩ tɔsʋʋ tɔm taa nɛ samaɣ tʋma tɔm taa yɔ.

Afrika wɩsɩ ɖɩɖʋyɛ hɔɔlʋʋ ŋgʋ kɩ-taa, yɔɔdasɩ wɛ ndɩndɩ, sɔnzɩ nɛ mʋsɩ wɛɛ ndɩ ndɩ, nɛ politiki nɛ samaɣtʋma tɔm wɛɛ kpegbeka. Pʋ-yɔɔ lɛ, m̀bʋ CEDEAO ɖʋ kɩ-tɩ yɔ, pʋ-yɔɔ ɖɔm tɛkɛ aleɣya tɔm.

Kɛlɛ, sɔnɔ kɩyakʋ kʋnɛ, ɛyaa sɩma CEDEAO kedeŋga kpeekpe yɔɔ se kɩkɛna tɔsʋʋ ɖɩgbɛndɩyɛ nɖɩ ɖɩlabɩ ɖama taa sʋʋ tʋma ɖɩ-ajɛya taa yɔ. Pɩ-tɩŋɛ mbʋ yɔ, ajɛya ñʋndɩnaa mba palɩzɩ CEDEAO yɔ, kɩ-taa ajɛya ñʋndɩnaa mabɩ pa-laŋga taa mabʋ mbʋ nɛ pakpaɣ pa-tɩ pɛcɛlɛ tʋmɩyɛ cɛlʋʋ mbʋ yɔ, nɛ m̀ba ḿba petisaa se afrika wɩsɩ ɖɩdʋyɛ taa ɖama taa sʋʋ nɛ lɩʋ lɩmaɣzɩyɛ kɛ lɩmaɣzɩyɛ kɩbanɖɛ yɔ, pa-tɩŋɛ payɩ po-ɖoŋ taa.

Kideŋ ́́hɔɔlʋʋ ŋ́gʋ kɩ-taa, ñaɖɩŋ hɔ̀yʋʋ wiɖiiwiɖii. CEDEAO caɣ se laŋhɛzɩyɛ yɔɔ’lɛ, kɩtɩŋɩɣna nʋmaŋ naadozo yɔɔ: ñaɖɩŋ nʋmaŋ kaɣʋ lɛɣtʋ, laŋhɛzɩyɛ yɔɔ kandayʋʋ nɛ laŋhɛzɩyɛ kɔnaʋ nɛ ɖoŋ ɖenɖe pɩɩcɔʋ kpem yɔ. Wondu cabɩ haɣna waɖɛ se kɩtɩŋɩ nʋmaŋ ɩnɩ ɩ-niidozo: pɩnaɣ 1999 taa tɔm tɩm takayaɣ ŋga kɔyɔɔdʋʋ yoŋ nʋmaŋ ɖɩɣʋ, ɩ-hɛtʋʋ nʋmaŋ tɩŋʋʋ nɛ i-loluu tɔm yɔ, pɩnaɣ 2001 taa tɔm t́́́́́́́́́́́ɩm kusuyum takayaɣ ŋga kɔsɔzɩ demokrasii nɛ komina ɛjaɖɛ camɩyɛ ɖɔkʋʋ tɔm yɔ, pɩnaɣ 2008 taa CEDEAO tisi yoŋ nʋmaŋ kaɣʋ tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ yɔ, nɛ pɩnaɣ 2003 taa tɔm-tɩm takayaɣ ŋga kɔyɔɔdʋʋ wɩlʋʋ nɛ kpɛlɛkʋʋ pɔ-tɔm yɔ. CEDEAO ñɔwa nɛ kɩ-kajalaɣ pɩnzɩ 37 nzɩ sɩɖɛwa yɔ, nɛ pɩkɩlɩna kajalaɣ pɩnzɩ 20 taa, kɩlɩzɩ polí́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́́tikinaa mba, kisiɣ ñʋʋ tɔm ndɩ ndɩ ndʋ, kʋɖʋ aɖaŋnaa mba, nɛ kʋɖʋ kʋ-nɔɔ ɖenɖe ɖenɖe payɩ yɔ, siɣsiɣ nɛ kiimuluuwondu tʋnɛ, tɩ-nʋmaʋ taa kɩɖɔma. Mbʋ yebina nɛ ɖenɖe ɖenɖe ɛyaa, samasɩ, haɖaa, ɛjaɖɛ kʋɖʋmɖɛ taa ñɩmba yaa ɛjaɖɛ naɖɩyɛ nɛ lɛɛɖɛ papama ɖama nɛ ɛsɛ yɔ, po-loluu takɩlɩ labʋ kaɖɛ.

Ajɛya nɛ kewiyisi ñʋndɩnaa ɖʋ mbʋ mbʋ se pɩsɩna siɣsiɣ tʋma, laŋhɛzɩyɛ nɛ ɖiɣɖiɣ caɣʋ yɔ, pɩ-taa nabʋyʋ yɔ CEDEAO taa paɣtʋ lɩzʋʋ pɩlʋʋ, tɔm hʋʋtɩŋ nɛ you kalɩɩnale sɔɔjanaa.

Yee paa pɩkɛna toovenim se mbʋ mbʋ pɩwɛ sɔnɔ nɛ pɩkɛna laŋhɛzɩyɛ yɔɔ maɣzʋʋ wondu yɔ, yoŋ kaʋ kaɣʋ, ɩ-hɛzʋʋ nɛ i-loluu nɛ ɩ-lʋbɩnaʋ, pɩtɩŋɛ pɩkɛ pʋyʋ kɩbanʋ yɔ, ɖama taa sʋʋ nɛ lɩʋ lʋʋlʋʋ mbʋ kɩfam yɔ, pʋpɔzʋʋ se kaca nɛ kaca lɛ, patɩm-pʋ, pesiɣti lakasɩ, nɛ paɖʋ aɖaŋnaa kɩfama nɛ pɩɖaɣnɩ wazʋʋ pɩkɩlɩ. Pɩ-nʋmaʋ taa patam nɔɔ se lɔŋwɩlʋʋ nɛ lɔŋwɩlʋʋ tʋmɩyɛ labɩnaʋ pɛkɛ laŋhɛzɩyɛ ɛɛwɛɛ tam Afrika wɩsɩ ɖɩɖʋyɛ hɔɔlʋʋ taa.

Pɩ-taa tɩɩwɛ nɩʋ yee ŋmaɣzɩna ñɛ-sɩyɛ yɔ, ŋnaɣ se lɛŋ tɩnaa (evebiya nɛ pɛlaa) ɖɔ pɩŋŋ. Nɛ pɩwɛɛ se paka lɛŋ tɩnaa mba pa-ñʋŋ taa ɖeu nɛ pátɩŋɩna sukuli wɩlʋʋ yɔɔ nɛ panɩɩ laŋhɛzɩyɛ yɔɔ maɣzʋʋ tam tɔm. Pʋ-yɔɔ CEDEAO ma kɩlabɩm taa nɩʋ wɩlʋʋ takayaɣ, kawazɩɣ wɩlɩyaa wɩlɩyʋ halɩñɩnʋ nɛ abalɩñɩnʋ, nɛ kɩ-ɛgbaɣdɩnaa ɖʋ-kʋ nesi. Paba taa nabɛyɛ yɔ UNESCO-BREDA ŋgʋ ki-kpelaɣ wɛ Dakar yɔ nɛ Afrika huu pankɩ (BAD).

Pɩnaɣ 2006 kpalaahoye pazɩ lʋʋ. Ɛyaa cɔ Afrika hɔɔlʋʋ ŋgʋ kɩ-taa se panɩɩ ɛyaa nɔsɩ taa. CEDEAO hɔɔlʋʋ taa Laŋhɛzɩyɛ tɔm taa karɩsɩ kasɩma pʋ-yɔɔwaa nɛ UNESCO taa ñɩmba paba ñɔsɔzɩ pa-tɩlɩtʋ nɛ Wɩlʋʋ takayaɣ kanɛ kɛkɛ laŋhɛzɩyɛ loluu tɩnaa pʋyʋ sɔsɔ Afrika wɩsɩ ɖɩɖʋyɛ hɔɔlʋʋ taa.

Takayaɣ taa wɛ wɩlʋʋ tindima lʋbɛ (7) nɛ a-tɔm taɣna : laŋhɛzɩyɛ yɔɔ maɣzʋʋ tam nɛ Kuyoziŋ nɩmaŋ ɖɩɣʋ nɛ ɩ-hɛzʋʋ; Ɛyʋ waɖɛ; Tɛbaɣwɛtʋ nɛ Ɛjaɖɛ tʋ; Demokrasii nɛ komina ɛjaɖɛ camɩyɛ ɖɔkʋʋ; Hɑlɩtʋ nɛ ɑbɑlɩtʋ pa-kɩmɑŋ tɔm nɛ Huuu ; Samaɣ alaafɩya, tɛtʋ nɛ tɩ-yɔɔ ñɩm nɛ huuu leɖuu; nɛ ɖama taa sʋʋ nɛ lɩʋ. Paa wɩlʋʋ tindimiye nɖɩ lɛ, ɖɩ-taa wɛ Kɩkpɛlɛkɩtʋ nɛ paa Kɩkpɛlɛkɩtʋ ndʋ lɛ, tɩ-taa wɛ kanɖaʋ mabʋ, takayɩsɩ nzɩ sɩ-taa ɛyʋ pɩzɩɣ ɛkalɩ nɛ ɛtasɩ pɩ-taa nɩʋ yɔ, kaɖʋ́sɩ sɔsɔsɩ nzɩ sɩwɩlɩɣ wɩlɩyʋ nʋmaʋ yɔ, cɔlʋʋ kpatanaa mba wɩlɩyʋ pɩzɩɣ ɛpɩsɩ-wɛ ɛzɩ ɛsɔɔlʋʋ yɔ nɛ pʋmʋna yaa pʋɖʋzɩna wɩlʋʋ wondu ndʋ tɩwɛ ɛ-ɛjaɖɛ taa yɔ colo. Ɖɔɖɔ’lɛ, wɩlɩyaa wɩlʋʋ takayaɣ ŋga, ka-tʋmɩyɛ labɩnɩyʋ pɩzɩɣ ɛtɩŋɩna kɔ-yɔɔ ɛzɩ ɛsɔɔlʋʋ yɔ, ɛwɩlɩna wɩlɩyaa mba pawɩlɩɣ sukulina maɣmaɣ taa yaa pana ñaɣʋ sukulina taa yɔ, paa sukuli ɖaŋ ŋgʋ kɩ-taa pawɩlɩɣ.

Wɩlʋʋ takayaɣ kaɖʋ́wa yeli’lɛ se kawɩlɩ wɩlɩya sakɩyɛ CEDEAO taa nɛ pɛwɛɛna wɩlʋʋ tɩlɩtʋ siŋŋ, ɛlɛ, pɛ-wɛtʋ taa ɛwɩlɩ ɖɔɖɔ se koobiye sɔɔlɩm, lakasɩ kɩbanzɩ yɔɔ ɖɔm nɛ pɔ-ɖɔnɛ taa’lɛ, laŋhɛzɩyɛ tɔm yɔɔ pekpeetiɣ. Pɩkpɛndɩna ɖama kàtʋʋ nɛ caɣ ɖɩcaɣ nɛ ñaɖʋʋ ɛtaawɛɛ.

Ḿbʋ ɖɩcaɣ se CEDEAO taa wɩlʋʋ takayaɣ kanɛyɔ laŋhɛzɩyɛ yɔɔ maɣzʋʋ tam, Ɛyʋ waɖɛ, Ɛjaɖɛ tʋ; Demokrasii nɛ komina ɛjaɖɛ camɩyɛ ɖɔkʋʋ pɔ-yɔɔ’lɛ, wɩlɩyaa wɩlɩyaa tikaɣ sɔsɔa ɩsɩm-kɛ nɛ pɩha nɩmaɑʋ nɛ Ajɛya wena atatɩɩwɛnɩda wɩlʋʋ lɩmaɣza ana yɔ, akpaɣ-yɛ asɩɩna a-tɩ, nɛ wena alɛ tɛma-yɛ wɛnaʋ yɔ, asiɣti ɖenɖe pʋmʋnaa yɔ yaa asuyi mbʋ pɩtaawɛ pɛ-tɛ yɔ.