Afrɩka tɛtʊ tɔm

Pɩlɩɩna Wikipediya

Mbʋ pɩɩlaba Afrɩka taa payɩ, kpaɣ ɖooo caanaʋ nɛ pɩkɔɔ pɩsɩɩnɩ sɔnɔ nɛ pɩɖɛɛ yɔ, payaɣ se Afrɩka caanaʋ tɔm. Roma n̄ɩma n̄aakpaɣ Afrɩka tɛtʋ nɛ tɩ-hayi kiŋ hɔɔlʋʋ ɖeɖe nɛ payaa se Afrɩka. Pʋwayɩ yɔ paya tɛtʋ ńdʋ tɩtɩŋa se Afrɩka. Ɛsɔ halɩn̄ɩnʋ nɔɔyʋ payawaɣ-ɩ se "Ifri". Ɛnʋʋ Afrɩka n̄ɩma n̄aakpaɣa se pɛ-ɛsɔ. Ɛkɛ Bɛɛrɩbɛɛrɩ n̄ɩma ɛsɔ halɩn̄ɩnʋ.

Paa pɩɩla ɛzɩma yɔ, Afrɩka wɩsɩ ɖɩlɩyɛ hɔɔlʋʋ taa ɛyʋ lɛɣ wɛʋ kedeŋa yɔɔ cɩnɛ. Ɛwɛʋ yɔ, pɩtalɩ ɛzɩ pɩnzɩ miiliyɔɔ waa 2,5 mbʋ yɔ. Pʋwayɩ lɛ, ɛyaa ɖɔʋ nɛ pɔɖɔʋ halɩ nɛ pɔkɔɔ pawadɩ Afrɩka tɛtʋ tɩŋa yɔɔ. Pʋcɔ nɛ caanaʋ tɔm paɣzɩ lɛ, lɩŋgamɩŋ sɔsɔŋ nɩɩyɛ kɛwɛ ɛjaɖɛ ńɖɩ payaɣ lɛɛlɛyɔ se sahara yɔ. Pʋwayɩ lɛ, sahara pɩsɩ kan̄ɩmbusuu ɛjaɖɛ. Sahara ɛjaɖɛ ńɖɩ ɖɩtɛyɩna Afrɩka tɛtʋ hɔɔlɩŋ sɔsɔŋ naalɛ. Sahara nɛ hayi kiŋ hɔɔlʋʋ taa ajɛya nɛ Sahara nɛ hadɛ kiŋ hɔɔlʋʋ taa n̄ɩna. Afrɩka nɛ hayi kiŋ hɔɔlʋʋ taa caanaʋ tɔm nɩɣzɩna Meediteeranii teŋgu caanaʋ tɔm. Ajɛya wena alɛ n̄ɛwɛ Sahara nɛ pɩ-tɛɛ hɔɔlʋʋ taa yɔ, alɛ tɔm n̄ɛwɛɛ.

Ɖɔɖɔ ɛzɩ kedeŋa kpeekpe naʋ lɛɣzɩtʋ sɔsɔtʋ naadozo mbʋ payaɣ se "tɛkɩniiki" yɔ pʋ-nʋmɔʋ taa yɔ, ḿbʋ ɖɔɖɔ Afrɩka caanaʋ tɔm nawa. Lɛɣzɩtʋ ńdʋ tiyeba nɛ ɛyʋ wezuu caɣʋ ɖɔɖɔ lɛɣzɩ pɩdɩɩfɛyɩ.

  • Kajalaɣ lɛ, ɛyʋ lubi miŋ. Elubu-i yɔ, pɩtala pɩnzɩ 800 000 yaa 400 000 mbʋ yɔ. Miŋ yeba nɛ ɛyʋ wezuu caɣʋ lɛɣzɩ pɩdɩɩfɛyɩ.
  • Nabʋlɛ lɛɣzɩtʋ kɔyɔ mbʋ payaɣ se "néolithique yɔ. Lɛɣzʋʋ nabʋlɛ n̄ɩmbʋ pʋnɛ; pɩlɩwa pɩtala ɛzɩ pɩnzɩ 8000 yaa 2 000 mbʋ yɔ pʋcɔ palʋlɩ Yeesu-Krɩstʋ. Lɛɣzʋʋ naalɛ n̄ɩmbʋ pʋnɛ piyeba nɛ haɖaʋ nʋmɔʋ lɛɣzɩ sakɩyɛ.
  • Lɛɣzʋʋ nabudozo lɛ anasaayɩ n̄ɩɣtʋ lubu nʋmɔʋ. Mbʋʋ payaɣ se "révolution industrielle". Lɛɣzʋʋ nabudozo n̄ɩmbʋ pʋnɛ piyeba nɛ ɛyʋ tɩlɩ mbʋ payaa se "énergie électrique nɛ énergie fossiles nɛ énergie fissiles yɔ.

Afrɩka nɛ hayi kiŋ hɔɔlʋʋ taa samaɣ ŋga payaɣ se Pɛɛrɩbɛɛrɩwaa (Berbères) yɔ kɛwɛɛ. Ɛyaa mba payaɣ se "Phéniciens waa yɔ pɛlɛɣna kpacayɩɣ Pɛɛrɩbɛɛrwaa. Paba wayɩ lɛ, Tunisii ɛjaɖɛ taa n̄ɩma n̄akpacayɩ-wɛ. Pʋwayɩ lɛ, Rooma n̄ɩma nɛ Arabʋ n̄ɩma kpacayɩna-wɛ. Sɔnɔdaa mbʋyɔ, Afrɩka nɛ hayi kiŋ hɔɔlʋʋ taa malɩŋ kɩla ɖɔʋ. Anasaayɩnaa n̄azɩ Afrɩka nɛ hayi kiŋ hɔɔlʋʋ taa ajɛya ɖɔɖɔ.

Afrɩka « Sub-saharienne» ajɛya n̄ɔwa nɛ awɛɛna kewiyasɩ ndɩ ndɩ. Ɛlɛ, pɩkɔma kpaɖɩŋ VII taa lɛ, Aaraabʊ ajɛyɛ sʊna a-Ɛsɔ sɛtʊ ŋgbɛyɛ ajɛya ana a-taa nɛ pɩlɛɣzɩ pe-wezuu caɣʊ nɛ pɔ-sɔnzɩ pɩdɩɩfɛyɩ. Ajɛya sɔsɔna nazɩ Afrɩka ajɛya pɩdɩɩfɛyɩ. Kpaɣ pɩnzɩ 1910 nɛ ŋwolo ŋsɩɩna pɩnzɩ 1975 taa Afrɩka ajɛya lʊba nɛ alɩɩ kʊhʊlʊm yomiye taa nɛ piyele awɛɛ a-tɩ yɔɔ.

Sahara nɛ pɩtɛɛ kiŋ hɔɔlʋʋ taa ajɛya taa n̄ɩma n̄aɖʋ kewiyisi ndɩ ndɩ. Pʋwayɩ lɛ, kewiyisi ńzɩ sɩ-taa sakɩyɛ sʋʋ malɩŋ Ɛsɔ sɛtʋ ŋgbɛyɛ taa. Tobo se Afrɩka ajɛya kɛwɛ yomiye taa nɛ pʋcɔ pazɩ pazɩ alɛɛ yomiye ńɖɩ ɖɩ-taa nɛ awɛɛ a-tɩ yɔɔ lɛɛlɛyɔ. Kpaɣ pɩnaɣ 1910 nɛ puwolo pɩnaɣ 1975 taa Afrɩka ajɛya lʋba nɛ alɩɩ yomiye taa.