Wɩsɩ cejewiye

Wɩsɩ cejewiye kɛ ɖe-kedeŋa kanɛ kɛ-tɛ sisitɛɛmɩ, pʊ-tɔbʊʊ se mbʊ pʊcɔ wɩsɩ kpɛɛɛ nɛ pɩta yɔ. Yee mbʊ ɖɩnaɣ se wɩsɩ wɛ kedeŋa hɛkʊ taa ɖeyi ɖeyi. Tɛtʊ posina wɩsɩ posinaʊ mbʊ yɔ piyekina nɛ ɛyʊ pɩzɩɣ ɛcakɩ wezuu. Tɩtakɩlɩ ñɔtɩnaʊ wɩsɩ kpam. Tɩɩkɩlɩ ñɔtɩnaʊ wɩsɩ yɔ, ɛyʊ kañaɣ mulu mulu. Tɩtakɩlɩ posinaʊ wɩsɩ ɖɔɖɔ. Tɩɩkɩlɩ posinaʊ ɖɔɖɔ wɩsɩ yɔ, ɛyʊ kapɩsɩ ɖompiye. Mbʊ pɩkpɛndɩ kpɛm nɛ payaɣ se wɩsɩ cejewiye yɔ, mbʊʊ yɔ : tɩnzɩ nɛ wɩsɩ nzɩ sɩ-maɣmaɣ nɛ ɛsɔdaa wondu lɛɛtʊ ndɩ ndɩ. Tɩnzɩ nɛ ɛsɔdaa wondu lɛɛtʊ ndɩ ndɩ ndʊ, tɩcɔʊ wɩsɩ nɛ tɩtaŋ. Planɛɛtɩ waa lutuzo cɔʊna wɩsɩ nɛ pataŋ. Mbʊ payaɣ se sateliiti waa yɔ, papa ñɛkpɛndɩ mɩnʊʊ nɛ nɩɩnʊwa nɛ nɛɛlɛ nɛ kakgaanzɩ (175). Sateliiti waa mba payaɣ se «lunnes» waa. Planɛɛtɩ waa cikpema ñɛkpɛndɩ kagbaanzɩ (5). Mbʊ payaɣ se astroyiidi waa yɔ, papa talɩ miiliyaarɩ waa ndɩ ndɩ. Planɛɛtɩ waa cikpema lɛlaa ñɛwɛɛ ɖɔɖɔ. Mbʊ payaɣ se komɛɛtɩ (comètes) waa yɔ, papa ñɛwɛɛ ɖɔɖɔ. Planɛɛtɩ waa hɛkɩŋ taa mʊzʊʊ ñɛwɛɛ ɖɔɖɔ. Wɩsɩ cejewiye wɛ mbʊ payaɣ se Fʊwa lakɩtee yɔ pɩ-taa. Wɩsɩ cejewiye posina Fʊwa lakɩtee ɛzɩ 8kpc yɔ mbʊ yɔ.

Mbʊ pɩkpɛndaa nɛ payaɣ se wɩsɩ cejewiye yɔ, mbʊʊ yɔ : wɩsɩ nzɩ sɩ-maɣmaɣ nɛ planɛɛtɩ teliiriki (planètes telluriques) waa. Papa kpɛndɩ naanza. Mbʊ payaɣ se astroyiidi waa yɔ papa ñɛwɛɛ ɖɔɖɔ. Wondu cikpetu ndʊ tɩkɛ kaaŋ yɔ, ndʊ kpɛndɩna nɛ payaɣ se astroyiidi waa. Tɩwɛ ɛzɩ tambaɖɛ yɔ. Planɛɛtɩ waa sɔsaa ñɛwɛɛ ɖɔɖɔ. Papa ñɛkpɛndɩ kagbaanzɩ. Pa-taa lɛ, naalɛ taa wɛ kaazɩ (gaz) nɛ naalɛ lɛlaa taa ñɛwɛɛ klaasɩ (glaces). Tambaɖɛ lɛɛɖɛ ñɛwɛɛ. Ɖɩɖɩ payaɣ se «Kuiper tambaɖɛ». Wondu ndɩ ndɩ ndʊ tɩ-taa wɛ klaasɩ (glaces) yɔ, ndʊ ñɛwɛna tambaɖɛ nɖɩ ɖɩɖɩ taa. Heelim sɔsɔm naalɛ makɩ. Payaɣ lɛɛbʊ se faaɣ sɔɔlɛɛrɩ (vents solaires) nɛ lɛɛbʊ se faaɣ kalakɩtiiki (Vents galactiques). Heelim naalɛ mbʊ, pɩmakɩ nɛ pɩsɩɩnɩ ɖenɖe yɔ payaɣ se heeliyopoosi. Heelim mbʊ pʊ-ñʊʊ yɔɔ lɛ, ɖɩnaɣ mɩndʊ ndʊ payaɣ se Oorɩtɩ mɩndʊ (nuage d’Oort) yɔ. Wɩsɩ cejewiye posini wɩsɩ ɛzɩ mbʊ payaɣ se anee-liimiyɛɛrɩ (année-lumière) yɔ kʊɖʊmaɣ (1) yaa naalɛ (2) mbʊ yɔ.

Planɛɛtɩ waa mba pɔcɔʊ wɩsɩ cejewiye nɛ pataŋ yɔ, mbaa yɔ. Ɖɩpɩlɩɣ-wɛ, kpaɣna planɛɛtɩ ŋgʊ kɩkɩla ñɔtɩnaʊ wɩsɩ cejewiye yɔ nɛ puwolo pɩsɩɩna ŋgʊ kɩkɩla posinaʊ wɩsɩ cejewiye nɖɩ yɔ. Planɛɛtɩ waa mba, mbaa yɔ :

Planɛɛtɩ waa wɛna mbʊ payaɣ se sateliiti waa yɔ, Mɛɛrɩkiiri nɛ Feeniisi pɛfɛyɩna. Sateliiti waa mba pɔcɔʊ ɛsɔdaa nɛ pataŋ. Mbʊ payaɣ se mʊzʊʊ aanoo waa sisitɛɛmɩ (système d’anneaux de poussière) yɔ pa nɛ wondu cikpetu lɛɛtʊ ndɩ ndɩ pɔcɔ planɛɛtɩ waa naanza nabɛyɛ nɛ pata. Room caanaʊ tɔm ñakpaɣ Tɛtʊ se tiɖeke lɛ planɛɛtɩ. Pakpaɣ planɛɛtɩ waa lɛlaa nɛ payaa se ɛsɔnaa abalɩñɩma nɛ halɩñɩma cikpema nabɛyɛ.

Planɛɛtɩ waa cikpema kagbaanzɩ nabɛyɛ wɛɛ. Pakpaɣ-wɛ ɖɔɖɔ se pɛkɛ ɛsɔnaa cikpema nabɛyɛ. Planɛɛtɩ waa mba, mbaa yɔ : Serɛɛsɩ (Cérès) nɛ Pliitɔɔ (Pluton) nɛ Eriisi (Eris) nɛ Makemakee (Makémaké) nɛ Homeyaa (Hauméa). Planɛɛtɩ waa cikpema panɛ pa-taa lɛ, Erisi kɩlɩna paɣlʊʊ.

Modèle:Planɛɛtɩ waa