Páwɩlɩ ɛyaa lɔƞ nɛ panɩɩ laƞhɛzɩyɛñɩnʋʋtam, ɛyʋwaɖɛtɔm, ɛjaɖɛtʋ, demokrasii nɛ kideƞhɔɔlʋʋ taa ɖamadaasʋʋnɛlɩʋ pɔ-tɔm

Pɩlɩɩna Wikipediya

AWATϽȠ (CEDEAO) ajɛyɛɛ taa kɩlabɩm wɩlʋʋ takayaɣ

Kàwazɩɣ wɩlɩyaawɩlɩyʋ halʋñɩnʋ nɛ abalʋñɩnʋ

Páwɩlɩ ɛyaa lɔƞ nɛ panɩɩ laƞhɛzɩyɛñɩnʋʋtam, ɛyʋwaɖɛtɔm, ɛjaɖɛtʋ, demokrasii nɛ kideƞhɔɔlʋʋ taa ɖamadaasʋʋnɛlɩʋ pɔ-tɔm

Ɛyaa m̀ba palabɩ lɩmaɣzɩyɛ se tɔsʋʋ Ƞgbɛyɛ ɛñɔ Afrika wɩsɩɖʋɖʋyɛ ajɛya hɛkʋ taa yɔ, kaʋ sɔsɔʋ pakaɣaɣ lakasɩ ǹzɩ sɩ̀kɛwɛ̀ɛ́ nɛ sɩ́haɣ nɩmaʋ nɛ, Afrika ajɛya mʋ́ a-tɩyɔɔwɛʋ lɛ, à-tɔm lakɩ cokolocokolo nɛ ámɩzɩɣ ɖama kɩ́mɩzʋ yɔ.

Aloma fenaɣ kɩyakʋ 28 ñɩŋgʋ wiye 1975, Ɖamatɔmtisuutakayaɣ ŋ̀ga ajɛyɛ 15 ñɩwa ka-taa nesi yɔ, Afrika taa ɖamadaasʋʋnɛlɩʋ kanɖaʋ kamaba.

Kàlʋkɩna se tɔsʋʋ, samaɣ nɛ ɛzakuliye nɛ politiki pa-kadaɣ ɛ́walɩ. Ḿbʋ haɣna nɩmaʋ nɛ ceewayɩ ’lɛ, Afrika wɩsɩ ɖɩɖʋyɛ taa ajɛyɛ pɩ́sɩ ɛzɩ ɛjaɖɛ kʋɖʋmɖɛ yɔ.

CEDEAO ɖʋ́ kɩdɩ tàmaɣ se kukuluu ɛyaa ɛsɛ ɖamadaasʋʋnɛlɩʋtɔm yɔɔ : tɔsʋʋ nɩmaʋ taa (kɩyakʋ sɔsɔʋ tamm nɛ paa anɩ’lɛ, ɛ́pɛdɩɣ mbʋ ɛsɔɔlaa yɔ paa le, nɛ kobo kʋɖʋmʋʋ tʋmɩyɛ labɩnaʋ paa le), politiki nɩmaʋ taa (Paɣtʋlɩzɩyaa pɩ̀lʋʋ kʋɖʋmʋʋ wɛ́naʋ, Tɔsʋʋ nɛ Samaɣyɔɔmaɣzʋʋ Lɔnsɔzʋʋ Tʋmɩyɛ nɛ Tɔ́mhʋʋtɩ̀ŋ), ɖiɣɖiɣcaɣʋ nɛ sɔɔjɛɛtʋtʋmɩyɛ nɩmaʋ taa (ECOMOG pɩnaɣ1999). Lɩmaɣza kiɖeɖena (yuŋñɩna) wena a-yɔɔ CEDEAO kaŋ ñʋʋ yɔ, ana yɔ:

- Ɛyʋ waɖɛ hɔɔlɩŋ ndɩndɩ ñam, ɖɩ-tɔm yɔɔ ɛsa kuluu nɛ ɖɩ-yɔɔ kandayʋʋ; - Temokraasii tɔm yɔɔ ɛsa kuluu, nɛ ki-lila ká; - Hùúù politikinaa ɩ́cɔlɩna ɖama cɔlɩnaʋ m̀bʋ yɔ nɛ kɩ-tàmásɩ ɩ́ɖʋzɩ ɖama taa ɖʋzʋʋ m̀bʋ yɔ.

Kɔyɔ nɛ kaɣyɩŋ sakɩyɛ ɖɔ́na nɩmaʋ taa kaɣaɣʋ kakɩ se ɖamadaasʋʋnɛlɩʋ tɔm ɛdaaɖɔ camɩyɛ cɔ̀lɩɩ: ajɛyɛ wena àwɛ ŋgbɛyɛ taa yɔ, a-taa a-ɖeke a-taa ɛyaa ɖamakɩɩnɩnaʋ politiki tɔm taa, ajɛya cabɩ taa kiyoziŋ nɛ ɖamayɔɔhɔzɩŋkpaɣʋ yeki nɛ tanɩm nɛ ɖiɣɖiɣcaɣʋkɩɩwɛʋ papaɣlɩɣ paɣlʋʋ m̀bʋ yɔ. Pɩtasɩ se ajɛyɛ naayɛ tɔ̀sʋʋ tɛcɛyɩ nɛ pɩ́camʋʋ ɛjaɖɛɖɔkʋʋ tʋma: ɖɔɖɔ lɛ, maakelewaa nɛ tɛyɔɔtɛyɔɔtɔm nɛ ɖama tɛ wobu nɛ kɔm, pahaɣ ɛyaa nɛ pa-ñim waɖɛ ǹɖɩ yɔ, nabɛyɛ ɩɩɖɔŋ pɩ-paɣtʋ yɔɔ ɖeyiɖeyi.

Pɩ́sá nɛ pápá ɛza nɛ yoŋ mààtɛŋ, komina ɛjaɖɛcamɩyɛɖɔkʋʋ yɔɔ kɩɩɖɔŋgʋ nɛ ɛyʋ waɖɛ hɔɔlɩŋ ndɩndɩ paɣtʋyɔɔmanaʋ ’lɛ, pʋ̀pɔzʋʋ se páɖaɣnɩ tàmaɣ kɩfalaɣ labʋ nɛ paɖaɣnɩ tʋʋzʋʋ tʋma wena pálabɩ-yɛ yɔ.

Ḿbʋ pʋpɔzʋʋ se, sukuliwɩlʋʋ yɔɔ tɩŋgɩnaʋ tatasɩ kɛ́ʋ pʋ́tʋ̀ʋ tɔm: kɩ-taa ɛyaa kpɛlɛkɩɣ samaɣdaalakasɩ, samaɣdaaɖɔnɛ, pɩzɩtʋ nɛ tɩ̀cɛlʋʋ.

CEDEAO taa Kɩlabɩm taa nɩʋ wɩlʋʋtakayaɣ kanɛ, ɛjaɖɛtʋ, demokrasii nɛ ɖamadaasʋʋnɛlɩʋ, pɔ-tɔm tàá UNESCO ŋgbɛyɛ pìliŋga ŋ̀ga kɛwɛ Taakarɩ (BREDA) yɔ, ŋga cɔnɩna ka-máʋ yɔɔ nɛ Afrika taa Hùúùpankɩ (BAD) ɖʋ-kɛ nesi.

Pàma-kɛ se káwazɩ CEDEAO ajɛyɛ tɩŋgɛ. Kɛ̀wɛ Fransɩɩ taa, Aŋgilisi taa nɛ Pɔɔrtiigɛɛ taa. Pàɖʋzɩ-kɛ m̀ba pe-nesi tɛɛ yɔ, ḿba yɔ: wɩlɩyaa m̀ba pawɩlɩɣ lalaa se paba ɩ́pɩsɩ wɩlɩyaa ɖɔɖɔ yɔ (halaa nɛ abalaa) nɛ wɩlɩyaa yɔɔ cɔnɩyaa mba pɛwɛ wɩlɩyaawɩlʋʋsukulinaa taa nɛ sɔɔlɩmsukulinaa taa yɔ.

Kɛ̀kɛna nɩmaʋwɩlʋʋ tʋʋzʋʋ takayaɣ: pɩ-yɔɔ katʋʋzʋʋ ka-tʋmɩyɛlabɩnɩyaa m̀bʋmbʋ pɩwɛɛ se pála yɔ, nɛ ɛzɩma pɩwɛɛ se pála yɔ, pi-tilima sɔsɔna. Kaatɔŋ se katʋʋza pɩ-tɩŋgɛ pɩ-tɩŋgɛ nɛ kásɩɩ, yaa ɛzɩma pɩwɛɛ se pála yɔ, katʋʋza pɩ-tɩŋgɛ nɛ mbʋ katʋʋza yɔ, pɩ-wayɩ fɛyɩ.

Wɩlɩyʋ kɛ ñɩnɩyʋ. Ɛ̀lɩzɩɣ takayaɣ kanɛ ka-taa nɩmaŋ weyi patʋʋzaa yɔ, ɛ́tɩŋgɩna pɩ-yɔɔ nɛ ɛ́ñɩnɩ m̀bʋ ɛmaɣzɩɣ se yee ɛ́wɩlɩ-pʋ, pɩ̀lakɩ kpɛlɛkɩyaa tʋmɩyɛ nɛ pálɛɣzɩ pɔ-ɖɔnɛ nɛ pɛ-wɛtʋ (ɛzɩ pʋpɔzʋʋ yɔ) ɛzɩ wɩlʋʋtindima wena àwɛ takayaɣ kanɛ ka-taa yɔ àpɔ́zʋʋ m̀bʋ yɔ.

Lɩmaɣza kɔyɔ se CEDEAO taa ajɛyɛ hɛkʋdaa lɛ, pìkotuzuuna ɛsɩndaa lɛ, halaa nɛ abalaa sakɩyɛ kʋmm pɩzɩɣ pánɩʋ samaɣ taa ɖamasɩnaʋ tɔbʋʋ, pánɩʋ se paa ɛyʋ ɛwɛ ɛ-tɩ yɔɔ kɔyɔ, pɩkɛ kɩjɛyʋʋ nɛ wazaɣ se ɛɖʋ nesi samaɣ tʋma taa nɛ halaa nɛ abalaa ḿba pɛ́wɛ́ɛna wɛ́tʋ kɩbandʋ nɛ pɔ́ɖɔŋ camɩyɛ ɖɔnɖɛ nɛ pɩwɩlɩɣ se CEDEAO hɔɔlʋʋ taa lɛ, laŋhɛzɩyɛ pɩsɩ caɣdam, yoŋ sʋ pɔʋ, hùúùleɖuu pɔ kpelaɣ cɩŋcɩŋ, m̀bʋpɩyɔɔ yɔ, ɛyaa ñaŋ ɛjaɖɛnɛɖɩyɔɔñɩm, páñaŋ pɛ-hɛkʋdaa ndɩwɛtʋwazaɣ, pɛ́kpɛndɩɣ pálakɩ pɩ-tɩŋgɛ, se pɩ́wɩlɩ se pɛ̀kɛ afrikabiya kpegbekañɩnzɩ kɩfasɩ.

Wɩlʋʋtakayaɣ kanɛ ka-taa wɛ wɩlʋʋtindima lʋbɛ (7). Paa wɩlʋʋtindimiye nɖɩ’lɛ, ɖisiɣ ñʋʋ tɩlɩtʋ hɔɔlʋʋ nakʋyʋ yɔɔ. Wɩlʋʋtindimiye paa nɖɩ, ɖɩ-taa wɛ tɔmɖoyotʋkasɩ nasɩlɛ. Piyele tɔmɖoyotʋkaɣ paa ŋga lɛ, kesiɣ ñʋʋ tɩlɩtʋ hɔɔlʋʋ nakʋyʋ yɔɔ nɛ hɔɔlʋʋ ŋ́gʋ, m̀bʋ kɩ́wɩlɩɣ yɔ pʋ-ñʋʋɖɩkanɛ.

Kɩkpɛlɛkɩtʋtʋkasɩ nɛ wɩlʋʋlɛɣtʋ tɔm wɛ ka-taa, nɛ pɩ́tasɩna bibliografii taa takayɩsɩ cabɩ hɩla nɛ Ɛntɛrnɛtɩɖɛsɩ ɖɔɖɔ se wɩlɩyʋ halɩñɩnʋ/abalɩñɩnʋ pɩzɩɣ ɛñɩnɩ mbʋ ɛsɔɔlaa ɛnɩɩ pɩ-taa pɩkɩlɩ yɔ.

Wɩlʋʋ hɔɔlɩŋ tɛyɩ tɛyʋʋ mbʋ yɔ, pàtʋʋzɩ-pʋ cɔlʋʋkpàtá nakʋyʋ yɔɔ, nɛ paa tɔmɖoyotʋkaɣ ŋga ’lɛ, pàɖʋ wɩlʋʋnɩmaʋɖɔmtakayɩsalaɣ nakɛyɛ ka-taa se kásɩ́na wɩlɩyʋ nɛ ɛnɩɩ pɩ-taa camɩyɛ. Wɩlɩyʋ ɛnʋ, pʋpɔzaa se ɛtɩŋgɩna takayɩsalaɣ ŋga kɔ-yɔɔ nɛ ɛ́cɔlɩ ɛ-tʋmɩyɛ ɛzɩ pʋ̀pɔzʋʋ-ɩ pɔzʋʋ mbʋyɔ, nɛ wɩlʋʋwondu ǹdʋ ɛwɛna yɔ tɩwazɩɣ-ɩ m̀bʋ yɔ. Wɩlʋʋtindima 1 pɩ́sɩ́ɩ́na 7 ñɩnɩɣ se kpɛlɛkɩyʋ ɛ́tɩlɩ pʋyʋnaa naatozo pilim: - Samaɣtʋmadaanesiɖʋʋ se pɩ́sa nɛ ɛyʋ nɛ ɛyaa lalaa pa-ɖamacɔlɔcaɣʋ ɛ́sɩna nɛ pɛ́wɛɛna hùúù ñʋʋɖɩkanɖɛ kʋɖʋmɖɩyɛ nɛ pʋ́kɔna kɩlɛɣzʋʋ kileɖuu samaɣcamɩyɛcaɣʋ tɔm taa kɛ́ CEDEAO ajɛyɛ taa.

Kɛzɛɣa yaa káɖʋ́wa ŋ́ga ɖɩñɩnɩɣ?[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

CEDEAO taa pɩɣa kpegbekañɩŋga ɛñɔkɔyɩna “fezuucaɣʋ kʋɖʋmbʋ yɔɔ sɔɔlɩm kʋɖʋmam wɛnaʋ” tàmaɣ nɛ ɛñɔkɔyɩna ɖɔɖɔ kɩjɛyʋʋŋ̀gu pɩwɛna ɛyʋ se ɛ́cá e-liusɔɔlɩm ɛyʋ lɛlʋ liusɔɔlɩm taa yɔ nɛ pɩ́pɩ́sɩ ɛyaa lalaa liusɔɔlɩm taa se pa-tɩnɛ pɛ̀wɛna kpɛɛgadaasʋʋgadaa ñʋʋɖɩkanɖɛ kʋɖʋmɖɛ nɖɩ yɔ, ɖɩ-hɩɖɛ taa.

Ƞ́wɩlɩ se ŋ̀kɛ CEDEAO taa pɩɣa, ŋlɩzɩɣ ña-lɩmaɣza mbʋ pɩdamaɣ-ŋ yɔ pi-ɖeɖe se pɩ́sa nɛ ŋ́pɩɩ ña-pɩʋ ña- tɩyɔɔwɛʋ tɔm taa.

Kàɖʋ́wa ŋ̀ga ɖɩñɩnɩɣ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

CEDEAO taa pɩɣa ɛnɩ́ tɔm naʋyʋ yɔ, kátákɩ-tʋ nɛ káɖʋ ka-taa se paa ɛbɛ ɖeɖe yɔ, tɔm katɩŋgɩɣ kaatɩŋgɩɣ ɛyʋ, nɛ pɩ́sá nɛ ɛmaɣzɩɣ sʋʋtʋ ndʋ ɛwɛna CEDEAO taa yɔ, tʋ-yɔɔ.

Ɛzɩ tɛtʋbiya lalaa, halaa nɛ abalaa palakʋʋ yɔ,Ƞ́ɖʋ nesi, samaɣtʋma yɔɔ lɩmaɣzalabʋ taa, tʋma áná a-tɩtɩŋgɛ a- labʋ taa nɛ a-taawiluu nɛ ŋnaɣ se naɖɩyɛ ɛɛmaɣna ña-waɖɛ nɛ ɛyaa lalaa waɖɛ hɔlʋʋ nakʋyʋ yɔɔ.

Káɖʋ́wa ŋga ɖɩñɩnɩɣ[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

CEDEAO pɩɣa ŋ̀ga kàsɩ̀ma tɔsʋʋŋgbɛyɛ ńɖɩ ɖɩ-kɩɖaʋ wondu nɛ ɖɩ-ɖɔkʋʋtʋma ɖɔŋ ɖɔm m̀bʋ yɔ nɛ kakandayɩɣna kpegbeka ɛyʋ waɖɛ hɔɔlɩŋ ndɩndɩ, demokrasii nɛ laŋhɛzɩyɛ pɔ-yɔɔ nɛ pɩ́kɛna se ɛjaɖɛɖɔkʋʋtʋma tɔm taa nɛ afrika wɩsɩɖɩɖʋyɛ tɩŋgɛ hɔɔlʋʋ tɔm taa lɛ, ɛyaa tɩŋgɛ kpɛndɩɣ pálá lɩmaɣza nɛ paa anɩ’lɛ ɛɖʋ ɛ-nɔɔ. Ḿbʋ tɩyɩɣna se ñɛ-ɛza ɩwɛɛ tɛyɩŋ nɛ ŋfeŋguu se pɩ-tɩŋgɛ pɩ-taa ɛ́tʋ kpayɩkpayɩ nɛ múlum ɛ́dawɛɛ hɔɔlʋʋ nakʋyʋ taa.

CEDEAO ɛjaɖɛ paa nɖɩ, ɖɩ́kpaɣ takayaɣ kanɛ, ɖɩmaɣzɩna ɖɩ-ɛsɩyɛ nɛ ɖɩlabɩ-kɛ nɛ tʋmɩyɛ pʋɖʋzɩna m̀bʋ pɩtɛɖɩɣ-ɖɩ yɔ pɩ-taa colo. Ɛjaɖɛ naɖɩyɛ ɛ́dáawɛɛna takayaɣ nakayɛ yɔ, pɩwazɩɣ-ɖɩ; yee ɖɩkɛtɛma wɛnaʋ, ɖɩnɛ lɛ ɖɩnaɣ ɖenɖe ɖicozuu nɛ disuyi ɖenɖe yɔ. Ɖɔɖɔ lɛ ɖɩ-taa sukuliwɩlʋʋ tɩŋgɩɣ nɩmaŋ weyi yɔ, ɖɩ́cɔna pɩ-taa nɛ ɖisiɣti takayaɣ kanɛ ka-taa tɔm nɛ pʋmʋna ɖɩ-lakasɩ. Paa pɩ̀ɩ̀tɩ̀ɩ̀kɛna we yɔ, wɩlʋʋ nɩmaŋ ɩ́kɛ kpegbeka nɩmaŋ nɛ pɩ́haɣ kpɛ̀lɛ̀kɩyáa waɖɛ se pámaɣzɩ ǹdʋ panɩɣ yɔ nɛ pàlakɩ ɛzɩ toovenim pɩkɛnaa yɔ, nɛ pakpáɣkʋʋ m̀bʋ pɩɖɔŋ fezuucaɣʋ taa yɔ nɛ pálakɩ pɩ-yɔɔ kɛdaɣ, pp

Kɛdɛzaɣ ’lɛ, paa weyi, ɛ́ña kpekpeyi se paa anɩ ɛ-ɛza ikulina CEDEAO tàmaɣ sɔsɔɔ nɛ mbʋ kʋɖʋ kɩdɩ se kɩ̀lákɩ yɔ.