Lɔɔɖɩyɛ

Pɩlɩɩna Wikipediya
Honda NSX kɩsɛmɖɩyɛ (1990-1996)

Lɔɔɖɩyɛ kɛ n̄ɩɣyʋʋ ŋgʋ kɩ-taa ɛyaa cakɩ nɛ powoki ɖoli yɔ. Paɖʋʋ ɖɩ-taa ɖɔɖɔ wondu ndɩ ndɩ nɛ ɖɩkpakɩɣ nɛ ɖiwokina ɖenɖe ɛyʋ sɔɔlʋʋ se ewona-tʋ yɔ. Lɔɔɖɩyɛ wɛna pɔpɔla nɛ a-yɔɔ ɖɩɖɔŋ. N̄ɩɣyʋʋ ɖoŋ n̄ɩŋgʋ nakʋyʋ lakɩna nɛ pɔpɔla ana acɔʋ nɛ pɩlakɩ se lɔɔɖɩyɛ ɖɔŋ. N̄ɩɣyʋʋ ŋgʋ payaɣ se "mootɛɛɖɩ".

Lɔɔɖa wɛ ndɩ ndɩ ndɩ: cikpena wɛɛ, kɩmaɣna n̄ɛwɛɛ, nɛ sɔsɔna n̄ɛwɛɛ ɖɔɖɔ. Kan̄ɩŋa lɔɔɖa n̄ɛwɛɛ nɛ wena alɛ kɩlɩ paɣlʋʋ kpem yɔ, alɛ n̄ɛwɛɛ ɖɔɖɔ. Alɛɣ payaɣ se "tiitaɣ waa". Lɔɔɖa cikpena kpakɩɣ ɛyaa ɛzɩ kagbaanzɩ mbʋ yɔ. Kɩmaɣna n̄akpaɣ ɛyaa patalɩ ɛzɩ hiu mbʋ yɔ nɛ sɔsɔna n̄akpaɣ ɛyaa patalɩ hiu nɛ kagbaanzɩ. Tiitaɣ waa n̄akpakɩɣna wondu ndʋ tɩkɩlɩ yuŋ kpem yɔ, alɛ ɛɛkpakɩɣ ɛyaa. N̄ɩɣtʋ cikpetu nɛ sɔsɔtʋ ndɩ ndɩ wɛ lɔɔɖɩyɛ taa nɛ ndʋ lakɩna nɛ lɔɔɖɩyɛ ɖɔŋ. N̄ɩɣyʋʋ nakʋyʋ wɛɛ nɛ payaɣ-kʋ se "foolaɣ" nɛ ŋgʋʋ lɔɔɖɩyɛ sayʋ cɔzʋʋ nɛ lɔɔɖɩyɛ seɣ ɛzɩ ɛsɔɔlʋʋ yɔ. N̄ɩɣtʋ cikpetu lɛɛtʋ wɛɛ nɛ payaɣ-tʋ se "fɩɖɛɛ waa". Papa yɔɔ lɔɔɖɩyɛ sayʋ n̄ɩkɩɣ nɛ lɔɔɖɩyɛ sɩŋɩ.

N̄ɩɣyʋʋ nakʋyʋ n̄ɛwɛɛ ɖɔɖɔ, payaɣ-kʋ se "baateeɖii" nɛ ŋgʋ lakɩna nɛ lɔɔɖɩyɛ sayʋ pɩzɩ ɛn̄ɩɣ n̄ɩɣyʋʋ cikpeluu nakʋyʋ yɔɔ nɛ pʋhʋlɩ se "pɩpɩɩɩ" nɛ ɛyʋ wɛsɩ-ɩ nɛ ɛɖɛɛ. N̄ɩɣyʋʋ nakʋyʋ n̄ɛwɛ n̄eneɣ tɩyɛ nɛ kɩ-taa paɖʋʋ sanzɩ nɛ lɔɔɖɩyɛ n̄ɔʋ nɛ ɖɩpɩzɩɣ ɖiseɣ. Sanzɩ ɛtɛma lɔɔɖɩyɛ taa yɔ, ɖɩɩpɩzɩɣ ɖɩɖɔ.

"Borgward Isabella de Luxe" Lɔɔɖɩyɛ (Caama ɛjaɖɛ taa, 1954-1962)

N̄ɩɣyʋʋ lɛɛkʋ n̄ɛwɛɛ nɛ payaɣ-kʋ se "fitɛɛsɩ". Kʋ-yɔɔ lɔɔɖɩyɛ sayʋ n̄ɩkɩɣ nɛ lɔɔɖɩyɛ seɣ ɛzɩ ɛsɔɔlʋʋ yɔ. N̄ɩɣtʋ cikpetu natʋyʋ n̄ɛwɛɛ nɛ ndʋ lakɩna nɛ lɔɔɖɩyɛ taa niɣdi yaa pusoŋi. N̄ɩɣtʋ cikpetu lɛɛtʋ yɔɔ lɔɔɖɩyɛ sayʋ n̄ɩkɩɣ nɛ ɛtʋlɩ raadiyoo ŋgʋ ɛsɔɔlaa yɔ nɛ ɛnɩɩ kedeŋa yɔɔ tɔm ndɩ ndɩ yaa miziiki ŋgʋ ɛsɔla welesuu yɔ. Lɔɔɖa naayɛ n̄ɛwɛɛ, alɛ taa wɛ mbʋ payaɣ se televisiyɔɔ yɔ.

Ɛzɩma pulubi lɔɔɖɩyɛ?[ñɔɔzɩ | ñɔɔzɩ wikicode]

Ɖooo pɩnaɣ 1769 taa ɖajaa Joseph Cugnot luba kajalaɣ lɔɔɖɩyɛ. Pɛɖɛyɩɣ-ɩ se Fardier de Cugnot. Ɛlɛ, pɩnzɩ sakɩyɛ ɖɛwa nɛ pʋcɔ polu lɔɔɖa wena ɖɩnaɣ sɔnɔ ɛzʋnɔɔ yɔ. Mbʋ pʋyɔɔ yɔ, pɩɩwɛɛ se anasaayɩ n̄ɩɣtʋ kɩfatʋ lubu ɛkpa ɖoŋ nɛ pʋcɔ papɩzɩ polu anasaayɩ wondu ndɩ ndɩ kɩfatʋ. N̄ɩɣyʋʋ ŋgʋ payaɣ se "Machine à vapeur" yɔ pɔcɔnaa nɛ polu lɔɔɖɩyɛ. Fefeku lakɩna nɛ n̄ɩɣyʋʋ ŋgʋ kʋcɔʋ. Ɛlɛ, cɛyɩtʋ ndɩ ndɩ yeba nɛ lɔɔɖa lubu kpaɣ alɩwaatʋ siŋŋ.

"Humber" lɔɔɖɩyɛ (Ɩnglɩtɛɛrɩ 1905)

Itaalii ɛjaɖɛ taa, Aoste kajalaŋa taa pacalɩ kajalaɣ lɔɔɖɩyɛ saʋ se pana. Pasa-ɖɩ pɩnaɣ 1864 n̄ɩŋa taa. Ɖajaa Innocent Manzetti calɩna cɔʋ nɛ lɔɔɖɩyɛ nɖɩ fefeku lakɩ nɛ ɖɩɖɔŋ yɔ Aoste tɛtʋ taa habɛ yɔɔ. Kpaɣ pɩnaɣ 1869 nɛ puwolo pɩnaɣ 1870 pama tɔm ndʋʋ Aoste nɛ Turin pa-aseɣɖe tɔm heyuu takayɩsɩ taa. Piteleɖi nɛ patɩŋ polu lɔɔɖa ndɩ ndɩ nɛ aɖɔŋ habɛ yɔɔ. Lɔɔɖa 350 ɖɔŋaɣ Fransɩɩ ɛjaɖɛ taa pɩnaɣ 1890 n̄ɩŋa taa nɛ lɔɔɖa 75 n̄ɔɖɔŋ Caama ɛjaɖɛ taa nɛ lɔɔɖa 80 n̄ɔɖɔŋ Etaazuunii ɛjaɖɛ taa. Alɩwaatʋ ndʋ tɩ-taa lɛ, pataapɩzɩ se payaa mba polukaɣ lɔɔɖa ana yɔ se lɔɔɖa luɖaa, mbʋ pʋyɔɔ yɔ, atɛkɛ lɔɔɖa siŋŋ. N̄ɩɣtʋ ndɩ ndɩ panʋkaɣ ɖama yɔɔ nɛ palakɩ nɛ pʋɖɔŋ.

Pɩnaɣ 1899 n̄ɩŋa taa ɖajaa Henry Bauchel luba kajalaɣ lɔɔɖɩyɛ nɖɩ papɩzɩɣ payaa se lɔɔɖɩyɛ siŋŋ yɔ. Payaɣaɣ lɔɔɖɩyɛ nɖɩ se "Delco". Nɖɩ kɩlaɣna seu pɩnaɣ 1901 taa.Pɩnaɣ 1873 taa papazɩ lɔɔɖa pɛdʋʋ. Pɩnaɣ 1880 taa ɖajaanaa panɛ: Edouard Delamare Debouteville, ɛkɛ Fransɩɩ ɛjaɖɛ taa tʋ nɛ Gottlied Daimler, ɛ́lɛ n̄ɛkɛ Caama ɛjaɖɛ taa tʋ, poluba mootɛɛɖɩ waa kɩfama mba palakɩ nɛ lɔɔɖa seɣ lɔŋ nɛ pɩkɩlɩ kajalaɣ lɔɔɖa yɔ.

Pʋwayɩ lɛ, lɛɣtʋ kɩfatʋ natʋyʋ tasɩ lɩʋ nɛ polu lɔɔɖa wena akɩlɩ kajalaɣ n̄ɩna ɖoŋ nɛ ɖeu yɔ. Lɛɣtʋ kɩfatʋ ndʋ tiyebina nɛ lɔɔɖa lubu ɖɛɛna ɛsɩndaa siŋŋ. Lɔɔɖa kɩfana wena poluba yɔ, pɩnaɣ 1899 taa lɛ, apɩzaɣ se ase kilomɛta waa mɩnʋʋ (100) n̄ɩɣyʋʋ kʋɖʋmʋʋ yɔɔ.

Lɔɔɖa lubu nʋmɔʋ yeba nɛ nesi tɛɛ tʋma labʋ ndɩ ndɩ lɩɩ. Alɩwaatʋ ndʋ tɩ-taa lɛ, ɛyʋ kʋɖʋm taapɩzɩɣ se elu lɔɔɖɩyɛ e-ɖeke. Pɔpɔla luɖu wɛɛ, mootɛɛɖɩ luɖu n̄ɛwɛɛ. Paa lɔɔɖɩyɛ taa n̄ɩɣyʋʋ ŋgʋ nɛ ku-luɖu. Pʋ-yɔɔ lɔɔɖa lubu pɔzɩ nesi tɛɛ tʋmlaɖaa ndɩ ndɩ.Habɛ hɛʋ nɛ a-n̄ɔɔzʋʋ nɛ lɔɔɖa n̄ɩɣtʋ kɩfatʋ lubu yeba nɛ lɔɔɖa lubu tʋma ɖɛɛna ɛsɩndaa pɩdɩɩfɛyɩ.

Mba pɔ-lɔɔɖa masɩ kɩlɩ ɖɔʋ yɔ, mbaa yɔ: Lancia, pɩnaɣ 1922; ɛ-mayaɣ yɔ "La lamdaa" nɛ Chrysler, pɩnaɣ 1934; ɛ-mayaɣ yɔ "Airflow" nɛ Citröen, pɩnaɣ 1934.