Kpeziwɩlaɣ kʊdɔŋ

Pɩlɩɩna Wikipediya
(Papɩsɩna-kɛ nɛ ɖooo Kpeziwɩlaɣ kʊdɔŋ (Tuberculose))

Kpeziwɩlaɣ kɛ kʊdɔŋ ŋgʊ kɩɖɛʊ yɔ. Kɩlɩna ŋñɩɩ cɩkaɣ tɛ nɛ kɛɖɛʊ ɛyaa nɛ kɩ-lakasɩ ɛyaa yɔ wɛ ndɩ ndɩ. Kʊdɔŋ ŋgʊ kɩdɩna ɛyaa sakɩyɛ sɩm ɛjaɖɛ yɔ. Kedeŋga kpeekpe taa ŋgbɛɛ ndɩ ɖɩcɔŋna tɔnʊʊ taa alaafɩya yɔɔ yɔ (OMS) tɛ wayɩ wayɩ pɩnaɣ tɛ tɔm lɩzʊʊ taa lɛ, pɩlɩna kpeziwɩlaɣ kʊdɔŋ nɛ ndʊ tɩlɩɣ pɩnaɣ 2015 taa yɔ, yɔɔdʊʊ se ɛyaa miiliyɔɔ waa 1,5 sɩba nɛ kpeziwɩlaɣ kʊdɔŋ pɩnaɣ 2014 taa. Pɩlɩna kedeŋga tɛlɛŋga yɔ lɛ, kʊdɔŋ ŋgʊ kɩ-tɛ tɛyɩtʊ wɩlʊʊ-ɖʊ se ajɛyɛ nɛɛlɛ taa wɛ kpeziwɩlaɣ kʊdɔŋ ɛyaa mɩnʊʊ yɔ lɛ, ɛyaa hiŋ nakʊ (90 %).

Paa pawaɣ kʊdɔŋ ŋgʊ yɔ, kʊdɔŋ ŋgʊ kʊ-tɔm kpaɖa kʊñɔŋ ajɛyɛ taa pɩtɩŋna wɛtʊ naa nabɛyɛ yɔɔ. Kɛdɛdaɣ wɛtʊ nɛ kinaŋ tɛ ɖama cɔlɔ caɣyɛ nɛ tɔɔnaɣ kɩɩtalʊʊ nɛ matʊ kɩɩsɩŋgɩlɩtʊ nɛ ɖɔkɔtɔnaa matʊ tɔɖɔɔ nɛ pɩkɩlɩna VIH tɛ wɛʊ. Kʊ-tɔm kpaɖʊ yoŋ nɛ ñɔsɩ alɩwaatʊ taa. Ɖɩnaɣ ɖɔɖɔ se mbʊ pewiliɣ nɛ patakɩ nɛ pana nɛ pehiɣ kʊ-kɔyɛ hayʊʊ yɔ wɛ kaɖɛ ajɛyɛ wena a-taa kʊdɔŋ ŋgʊ kɩwɛ yɔ.

Kɩ-kɛ kʊdɔŋ ŋgʊ kɩɖalʊʊ yɔ nɛ kɩ-lakasɩ wɛ ndɩ ndɩ nɛ kɩkpaɣ ɛyaa nɛ kpɩnaa. Kpeziwɩlaɣ kɛ kʊdɔŋ kɩpɩnʊʊ ɛlɛ, kʊdɔmɩŋ pɩlʊʊ kpɛlɛkʊʊ nɛ kʊdɔmɩŋ ɖɩlɩyɛ kpɛlɛkʊʊ nɔɔ kʊyʊmaɣ cɔlɔ lɛ, kpaɣɖʊ 19 palaba pʊ-tʊmɩyɛ. Kʊdɔŋ ŋgʊ kɩ-tɛ ŋñɩɩ cɩkaɣ kaawɛ ɖooo pɩtalɩ pɩnzɩ miiliyɔɔ waa natozo. Kɩ-kiɖe lɩna Afrika wɩsɩ ɖɩɖʊyɛ kiŋ nɛ pamazɩ se kɩkɛ ɛyaa kpeekpe ɖɩlʊlɩyɛ. Pɩwɩlʊʊ se kʊɖɔŋ ŋgʊ kɩ-kpadɩyaa pɩkɩlɩ ɛyaa nɛ kɩ-tɛ walʊʊ ɛjaɖɛ kpeekpe taa tamsɩna kɩ-maɣmaɣ.

Pɩnaɣ 1882 tɛzʊʊ taa, pɩlɩna Louis Pasteur tʊma labʊ yɔɔ lɛ, Robert Koch wɩlɩ keele kpeziwɩlaɣ tɛ ŋñɩɩ cɩkaɣ pɩtɩŋna ɛyʊ tɛ heŋ yɔ. Lakɩŋ fenaɣ kɩyakʊ 24 pɩnaɣ 1882 taa, pʊcɔ lɛ, ɛyɔɔdɩna nɛ takayaɣ Pɛrɩlɛɛ taa ajɔɔla kpɛlɛkʊʊ tʊmɩyɛ ŋgbɛɛ kɛ ŋna pañɩnɩ nɛ patɩlɩ kpeziwɩlaɣ tɛ ŋñɩɩ cɩkaɣ haɖaʊ. Agoza fenaɣ kɩyakʊ 10 esuusi Berliner klinische Wochenschrift taa kɛ tɔm taa tazʊʊ takayaɣ pɩlɩna kpeziwɩlaɣ kʊdɔŋ ɖɩlɩyɛ kpɛlɛkʊʊ nɛ ɛkɔŋna ŋñɩɩ cɩkaɣ nakayɛ pana-kɛ ɛyʊ tɛ kpeziwɩlaɣ heŋ nɛ ndatʊ taa.

Kajalaɣ taa lɛ, Johann Lukas Schonlein kaalɛna labɩnaʊ nɛ tʊmɩyɛ tɔmpiye kpeziwɩlaɣ pɩnaɣ 1839. Kɩlɩna kʊdɔŋ ŋgʊ kɩ-tɛ heŋ kʊyʊmɩŋ hɩɖɛ taa kɛnɛ ndɩ yɔ toote (tubercule). Palabɩ-ɖɩ nɛ tʊmɩyɛ ɖooo kpaɣdʊ 17 taa nɛ pɩpɩsɩ latɛŋ taa kɛ tuber tɔbʊʊ se canaʊ paɣlaka. Paasɩma kpeziwɩlaɣ nɛ hɩɖɛ ɖɩnɛyɔ se kɩzɩkʊʊ kʊlʊmʊ kpaɣɖʊ 17 alɩwaatʊ nɛ kɩwɛ ɛzɩ kɩzɩkʊʊ kɩkpɛdʊʊ nɛ kʊkʊwaɣ Erɔpʊ tɩŋga alɩwaatʊ ndʊ tɩ-taa.