Canatʊ kʊdɔŋ

Pɩlɩɩna Wikipediya
(Papɩsɩna-kɛ nɛ ɖooo Canatʊ kʊdɔŋ (Lèpre))
Leprosy hand affected fourth digit
Leprosy

Canatʊ kʊdɔŋ (yaa Hansen kʊdɔŋ) kɛ heŋ kʊdɔŋ ɖoŋ ŋgʊ ŋgʊ kɩlɩna Mycobacterium leprae (ŋñɩɩ cɩkaɣ ŋga kɛwɛ ɛzɩ kpeziɣwɩlaɣ tɛ ŋga yɔ. Nɔrɩfɛzɩ tʊ Gerhard Armauer Hansen yebina nɛ patɩlɩ kʊdɔŋ ŋgʊ pɩnaɣ 1873 alɩwaatʊ taa nɛ ɛwɩlɩɣ se kʊdɔŋ ŋgʊ kɩkpaɣ tomnaɣ yɔɔ holaa, ɛyʊ tɔnʊʊ nɛ kɔɖɩɩ huɖuu nɛ pʊkɔŋna canatʊ sɔsɔtʊ. Kʊdɔŋ ŋgʊ kɩwɛ paa ɛzɩmta sɔŋgaɣa ajɛyɛ taa (kɔzɩ kɔzɩ Azii ɛjaɖɛ taa). Kʊdɔŋ ŋgʊ kɩkɩlɩɣ ɛyaa ɖɛʊ sakɩyɛ.

Ɖooo pitihiɣ canatʊ kʊdɔŋ ɛɛwaɣ nɛ kʊkʊʊ. Mbʊ yebina nɛ pɩnaɣ 1909 taa ajɛyɛ lɛɛna kʊdɔmɩŋ kpɛlɛkʊʊ ŋgbɛyɛ pɔzʊʊ tɛ lɛ, pɩwɛ se pɔɖɔnɩ canasɩ ɛyaa hɛkɩŋ taa nɛ pekpeliɣ-sɩ canasɩ ɖɔkɔtɔ naa taa, mbʊ kɛwɛna ɛzɩ maɣzɩm mbʊ palaba pakaɖɩ nɛ canatʊ kʊdɔŋ yɔ.

Sɔnɔ yɔ pawazɩɣ-kʊ pɩtɩŋna ɖɔkɔtɔ tɛ kɔ pee nɛ pala lɩmaɣza ndɩ ndɩ se palʊbɩna kʊdɔŋ ŋgʊ nɛ lɛɛzɩɣ tɛ wonduu lɩwaɣ pɩlɩna ɛyaa mba pɔyɔɔ nɛ mbʊ palʊbɩna kʊdɔŋ ŋgʊ yɔ.

Levetiki takayaɣ taa ñʊŋ 13 (1-4) wɩlɩɣ keele se papɩzɩɣ pañɩnɩ kʊdɔŋ pɩtɩŋna Ɛsɔ tɛ layʊ yɔ. Kɩpaɣlʊ yɔɔdɩna Moyizi nɛ Aaron nɛ ɛtɔŋ se yee ɛyʊ nɔɔyʊ ɛna ɛ-tomna yɔɔ egbembiye naɖɩyɛ yaa lɩlɩtʊ yaa tomiye kʊlʊmɖɩyɛ nɛ ɖɩwɛ ɛzɩ canatʊ heŋ yɔ kɛ e-tomnaɣ yɔɔ pʊpɔzɩɣ se powona-ɩ Ɛsɔ layʊ Aaron cɔlɔ yaa ɛ-pɩɣa nakɛyɛ ŋga kala kɩlaʊ Ɛsɔ ɖɔɖɔ yɔ.

Leprosy thigh demarcated cutaneous lesions

Ɛsɔ layʊ takɩɣ heŋ taa pɩ-tɛ ɛyʊ ɛ-nʊ ɛ-tomnaɣ yɔɔ. Yee hʊnʊʊ ŋgʊ ɛtakɩɣna heŋ taa yɔ kɩpɩsɩɣ kʊhʊlʊmʊ nɛ heŋ taa eliŋga nɛ pɩkpaɖɩ e-tomnaɣ kɔyɔ pɩkɛ canatʊ heŋ.

Ɛsɔ tɛ layʊ weyi ɛtakɩɣ nɛ ɛna heŋ ɛ-nʊ mbʊ yɔ pɩzɩɣna nɛ ɛyɔɔdɩ se pɩ-tɛ ɛyʊ ɛ-nʊ ɛkɛ canaɣ. Yee e-tomnaɣ yɔɔ ɛwɛ tɔndɔlʊ kʊlʊmʊ nakʊyʊ nɛ kɩtakɩlɩ liŋguu kɔyɔ nɛ hɔnʊ ɛpɩsɩɣ kʊlʊmɩŋ kɔyɔ Ɛsɔ tɛ ɖɩkɩ-ɩ kuduyuu kɩyaakɩŋ lʊbɛ.

Layʊ tɛ tɔm kɛ tovonum, mbʊ pʊyɔɔ yɔ ɛ-nʊ kɛwɛna Ɛsɔ nɛ ɛyaa pɛ-hɛkʊ taa nɛ ɛnɩɣ tɔm ndʊ Ɛsɔ tɩyaɣ ɛ-ɛyaa cɔlɔ yɔ. Yee pataka nɛ pana kʊdɔŋ ŋgʊ ɛyʊ yɔɔ kɔyɔ pɩkɛna ɛyʊ ɛ-nʊ kɩjɛyʊ se ɛhɔzɩ e-wondu nɛ ɛñazɩ-tʊ mɩŋ nɛ ɛma kubusi se ɛkɛ canaɣ mbʊ pʊyɔɔ yɔ pɩkɛ sɩm sʊtʊ ɛ-maɣmaɣ. Levetiki cɔlɔ lɛ kʊdɔŋ ŋgʊ kɩpɩzɩɣ kɩwɛ ɛyʊ tɔɔlaa yɔɔ. Pʊyɔɔ yɔɔ pʊpɔzɩɣ se pɔñɔtɩ ɛ-tɔɔlaa a-naa mɩŋ.

Canatʊ wɛʊ yɔ paasɩmatʊ ɖooo canaʊ alɩwaatʊ taa. Paasɩma-kʊ ɖooo pɩnzɩ 600 pʊcɔ palʊlʊʊ Yeesuu-Chrɩstʊ. Kɩɩwɛ Siini ɛjaɖɛ taa nɛ halɩ pamazɩɣ se yaa kɩɩlɩna Azii ɛjaɖɛ taa kɛnɛ. Palakaɣ tʊmɩyɛ génome yɔɔ lɛ pana se kɩlɩna Afrika wɩsɩ ɖɩlɩyɛ ɛjaɖɛ taa yaa hɛkʊ wɩsɩ ɖɩlɩyɛ ajɛyɛ taa kiŋ pʊcɔ kɩtalɩ Azii nɛ Erɔpʊ ajɛyɛ taa.

Kɩtalɩ Afrika nɛ Wɩsɩ ɖɩɖʊyɛ taa ajɛyɛ taa pɩtɩŋna Erɔpʊ nɛ hayi kiŋ nɔmɔ ɖɔnaa yɔɔ nɛ yoma nɛ pɩkɔ pɩtalɩ KarayibiAmerika nɛ Haɖɛ kiŋ ajɛyɛ taa.