Ñɩɣlɩm tɛtʊ

Pɩlɩɩna Wikipediya
(Papɩsɩna-kɛ nɛ ɖooo Ñɩɣlɩm tɛtʊ (Minéraux))

Ñɩɣlɩm tɛtʊ kɛ pʊyʊ mbʊ pɩ-matʊ kɛ kʊyʊmɩm yɔ. Pʊ-tɔbʊʊ se pacɩyɩ ñɩɣlɩm tɛtʊ yɔ, mbʊ pʊwɛ pɩ-taa yɔ, pɩkɛ pʊyʊ kʊɖʊm.

Ñɩɣlɩm tɛtʊ tɛkɛ ɖɔmbɩyɛ yem. Pasɩŋ ɖɔmbɩyɛ nɛ ɖɩ-tɛ kpɛlɛ kpɛlɛkʊʊ tɛ wɛtʊ. Ɖɔɖɔ lɛ ɖɩ-pʊyʊ ñɩɩɩ tɩnaa lɛɣtɩ ɖama taa lɛɣtʊʊ mbʊ yɔ, pʊwɛ ndɩ. Ɖɔmbɩyɛ pʊyʊ ñɩɩɩ weyi ɛlɛkɩɣ wɛʊ yɔ, e-lone wɛ ndɩ nɛ pʊyʊ ñɩɩɩ waa lɛlaa mba pɔsɔzʊʊ ɛ-yɔɔ nɛ wayɩ wayɩ yɔ. Ñɩɣlɩm wonuu ŋgʊ payaɣ se mɛɛrɩkiiri (mercure) yɔ, yee ki-miŋ saʊ ɛtalɩ ɛzɩ 39 °C yɔ, pakpakɩɣ ñɩɣlɩm wonuu ŋgʊ se kɩkɛ ñɩɣlɩm tɛtʊ. Pɛ naayɛ tɛ wɛtʊ yeba nɛ pakpaɣ-yɛ se akɛ ñɩɣlɩm tɛtʊ. Pɛ ana, anaa yɔ : pɩyɛ nɖɩ payaaɣ se opalɩ (opale) yɔ nɛ nɖɩ payaɣ ɖɩɖɩ se ambrɩ (ambre) yɔ. Ɛlɛ, patakpaɣ ñɩɣlɩm ñɩnɩŋ nɩɩyɛ se ɛkɛ ñɩɣlɩm tɛtʊ.

Pʊyɛ kpem se mbʊ pɩkɛ ñɩɣlɩm tɛtʊ yɔ, pɩ-matʊ ɛkɛ kʊɖʊmʊm yeli. Wonuu nakʊyʊ yem ɛtaasidi kɩ-matʊ taa. Ɛlɛ, mbʊ pɩkɛ ñɩɣlɩm tɛtʊ yɔ, pɩ-tɛ kpɛlɩ kpɛlɛkʊʊ wondu natʊyʊ pɩzɩɣ pʊwɛɛ ndɩ nɛ ñɩɣlɩm tɛtʊ lɛɛtʊ.

Ñɩɣlɩm tɛtʊ ndɩ ndɩ kpɛndʊʊ kpɛm nɛ pɩpɩsɩ kaaŋ. Kaaŋ ɛnʊ ɛkɛŋna tɛtʊ pɔɔɖɛ. Tɛtʊ pɔɔɖɛ nɖɩ payaɣ se wɩsɩ cɔʊʊ taŋgalam ŋgʊ payaɣ se teliriki (tellurique) yɔ.